بررسی ابعاد بحران آب در سطح بین المللی

در ایجاد بحران آب عوامل بسیار زیادی نقش ایفا می کنند، از انواع محدودیت های اقتصادی و فنی مهندسی تا اجتماعی، در این مطلب به ابعاد بحران آب از منظر بُعد نهادی، فیزیکی، اقتصادی و سیاسی پرداخته ایم.

ابعاد بحران آب

بُعد نهادی

محدودیت ها در ابعاد مالی، فیزیکی و اقتصادی بخش آب را تهدید می کنند؛ اما پاسخ بیشتر ابعاد بحران آب و چالش های آن در بعد نهادی است. موضوعات حقوق مدیریت، حقوق مالکیت، سیاست گذاری، قیمت گذاری و ترتیبات پوشش هزینه ها، سرمایه گذاری و دخالت دولت، از جمله محورهای مهم بخش آب هستند و باعث می شوند قابلیت های بازار نتواند به خوبی ظهور یابد. در بسیاری موارد دخالت دولت باعث شده است دست گروه های غیردولتی در اداره بخش آب بسته شود.

چالش نهادی یکی از مهم ترین چالش های بخش آب است که از ابعاد مختلف می توان آن را در ارتباط با ابعاد بحران آب بررسی کرد. آن گونه که در تابلوی اهداف جدید هزاره درباره کمیابی آب دیده می شود، دو نوع کمیابی کیفی و کمیابی کمی آشکار است که در بسیاری از کشورهای جهان به عنوان چالش توسعه ظاهر می شود. در کشورهایی که منابع آب به سوی محدودیت در حال حرکت هستند، مقدار دسترسی آب دغدغه اصلی است و در دیگر کشورها که با گسترش مناطق مسکونی شهری، بخش صنعتی و کشاورزی و تجاری، مواجهند، کیفیت آب دغدغه اصلی شان است. با توجه به روند رو به فزونی آلودگی کیفیت آب، این امر کیفیت منابع آب موجود را به خطر انداخته، استفاده از آن را کاهش می دهد و منجر به افزایش کمیابی آب می شود؛ به طوری که حتی کمیابی آب، دغدغه فزاینده کشورهایی است که منابع آب شیرین فراوان دارند. علاوه بر کمیابی محض، ملاحظه و پیامدهای رفاهی، اقتصادی و زیست محیطی آن بسیار شدید است. کمیابی گرچه غالبا به صورت طبیعی تعریف می شود؛ اما این معضل ناشی از کیفیت استفاده از آب است. هرچند ماهیت و سلطه مسئله کمیابی از هر کشور به کشور دیگر متفاوت است؛ اما منشأ اصلی آن، استفاده ناکارآمد و مدیریت ضعیف است تا اینکه ناشی از محدویت فیزیکی و واقعی افزایش عرضه باشد. این مسئله هسته و کانون بحران آب است و چنین تشخیصی ما را به از میان برداشتن این مشکل با روش های بهبود استفاده از آب و مدیریت آن امیدوار می کند.

این امر مستلزم تغییراتی بنیادین است. در شناخت ابعاد بحران آب مسیر منابع آب باید توسعه، تخصیص و مدیریت شوند. چگونگی طراحی، ابداع و پایداری این تغییرات در مبارزه برای انواع ابعاد بحران آب و پایداری در زمینه ها و محدودیت های اقتصادی، اکولوژیکی و سیاسی، هسته اصلی این موضوع است که بادید در سطح ملی و بین المللی به آن توجه شود و شالوده نهادی آن در تمام ابعاد فیزیکی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی فهمیده شود.

بُعد فیزیکی

هر چند بحران آب، فراتر از یک پدیده فیزیکی یا هیدرولوژی است؛ اما این بُعد معمولا برحسب نابرابری فزاینده عرضه و تقاضای آب دیده می شود که خود عمدتا ناشی از شکاف در ابعاد نهادی و اقتصادی درباره توسعه تحقیقات و مدیریت منابع آب است. با وجود اینکه آب، منبعی بسیار فراگیر و فراوان روی کره زمین است، اما بیش از ۹۷ درصد از آب کره زمین به صورت آب شور است که برای مصرف انسان و تولید محصول مناسب نیست. آب شیرین موجود در روی کره زمین حدود ۳۵ میلیون کیلومترمکعب در سال است که به طور کامل در دسترس انسان نیست؛ برای مثال بخش اصلی آن، به صورت یخ یا به صورت نفوذ در اعماق سفره های زیرزمینی در قطب های شمال و جنوب و سایر نقاط جهان، بلا استفاده مانده است. بنابراین دسترسی فیزیکی و بالقوه برای منابع آب شیرین در جهان حدود ۹۰ هزار کیلومترمکعب است که از این مقدار، فقط ۲۶ درصد درصد ذخایر آب شیرین جهان است. در حالی که نزدیک به یک سوم این مقدار  که به « آب سبز » معروف است به صورت تبخیر به اتمسفر برمی گردد. منظور از آب سبز، آبی است که به صورت مستقیم برای استفاده انسان در دسترسی نیست؛ ولی به صورت غیرمستقیم به زندگی انسان و پایداری محیط زیست آب کمک می رساند. مابقی آب شیرین بالقوه نیز به آب آبی معروف است (منظور از آب آبی مجموع منابع آب سطحی و زیرزمینی است). این نوع آب بازهم به طور کامل نمی تواند مورد استفاده قرار گیرد، به دلیل اینکه محدودیت های زیست محیطی، تکنولوژیکی و اقتصادی دارد. ناهماهنگی زمانی و مکانی دسترسی به آب و ناهماهنگی تقاضای آب باعث می شود عملا نتوان از همه منابع آب شیرین استفاده کرد. افزایش کیفی استفاده از آب برای زدودن آلودگی، بر معضل کمیابی افزوده است. توزیع مکانی مشکل بزرگی است؛ یعنی هر جا و هر وقت به منابع آب نیاز داریم، آنها در دسترس نیستند؛ برای مثال با وجود اینکه هند و چین بیش از یک سوم جمعیت جهان را در خود جای داده اند، فقط یک دهم منابع آب شیرین جهان را در اختیار دارند، درحالی که برزیل که درصد کمی از جمعیت جهان را در خود جای داده است، دارای یک پنجم منابع آب شیرین جهان است. از ظرفیت بالقوه آب شیرین جهان که حدود ۴۰ هزارکیلومترمکعب است فقط 12/5 هزار کیلومترمکعب آن به خاطر شرایط تکنیکی و اقتصادی قابل دسترسی بوده و می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

با این حال راه امیدبخش برای افزایش عرضه آب، بهبود کارایی استفاده از آن است که از هدر رفتن گسترده منابع آب جلوگیری می کند؛ برای مثال ۱۰ درصد افزایش در کارایی استفاده از آب در پاکستان حدود دو میلیون هکتار از اراضی این کشور و حدود ۱۴ میلیون ، هکتار از اراضی هندوستان را زیر آب می برد.

بُعد اقتصادی

حدود ۴۰ درصد از تولید غذای جهان از طریق آبیاری و حدود ۲۰ درصد از محصولات دیگر از طریق آبزی پروری با آب به دست می آیند. منابع آب همچنین در تولید ۶۴۰ هزار مگاوات برق که حدود ۲۰ درصد از تولید برق جهان را به خود اختصاص می دهد، نقش دارند. نقش و سهم اقتصادی مستقیم منابع آب در بسیاری از کشورهای جهان بیشتر از این نیز است؛ برای مثال مشارکت آب در تولید غذای چین و هند، به وسیله آبیاری به ترتیب ۷۰ و ۵۰ درصد است. تولید برق در بسیاری از کشورها تا حد ۹۰ درصد به آب وابسته است. بخش آب به طور کلی و به خصوص در قسمت آبیاری با فشارهای خیلی شدیدی مواجه است. گسترش جمعیت به خصوص در کشورهای در حال توسعه در آسیا و آفریقا، تقاضا برای غذا را افزایش می دهد.

بُعد سیاسی

در بخش سیاسی به یک دموکراسی شفاف در بخش آب نیاز است تا مسئولیت میان دولت، گروه های استفاد هکننده و گرو ههای غی ردولتی برای بهبود تخصی صگرایی کارکردها و هماهنگی عملیاتی درون بخشی ب هوجود آید. با الزامات و محدودیت های اکولوژیکی، مالی و فیزیکی و راه حل های سمت عرضه، کشورها در تلاشند محدودی تهای سیاسی و اقتصادی را در چارچوبی نهادی درست قرار دهند؛ البته تغییرات و رفرم بخش آب در کشورهای جهان متفاوت است و درجه تأثیر پذیری آن نیز فرق می کند. موارد مهم در این زمینه عبارتند از:

۱. حرکت از توسعه سمت عرضه به تخصیص و تغییرات بنیادی

 ۲. تأکید بر تمرکززدایی و خصوصی سازی

۳. راه حل مدیریت یکپارچه بخش آب

۴. تلاش برای زیست پذیری اقتصادی و پایداری فیزیکی