مدیریت و مهار سیلاب به فرآیندهای فراگیری در مهار سیل اطلاق می شود که گسترش سیلاب و خسارت ناشی از آن را تعدیل میکند. این فرایندها شامل انحراف، محدودسازی یا نگهداری جریان سیلاب می باشد که باید از لحاظ اقتصادی نیز توجیه پذیر باشد. اقدامات حفاظتی در برابر سیلاب به دو دسته سازه ای و غیرسازه ای تقسیم میشوند. در مدیریت سیلاب حوضه آبریز، لازم است تا بصورت یکپارچه از تمهیدات سازه ای و غیرسازه ای استفاده شود. در بسیاری از کشورهای جهان بیشتر سرمایه گذاریهای انجام شده به روشهای سازهای اختصاص داده شده است.
روش های سازه ای مدیریت و مهار سیلاب
روش های سازه ای مدیریت و مهار سیلاب، زیر مجموعه ای از مدیریت سیل است که شامل نقش سازه و بهره برداری از آن در مهار سیل می باشد. بسیاری از روش های مدیریت و مهار سیلاب سابقه چند هزار ساله دارند. هم اکنون نیز در بسیاری از کشورها، ایمنی صدها میلیون نفر در مقابل سیلاب وابسته به سدها، سیل بندها و کانال های انحراف سیل می باشد. درجه ایمنی سازه های مهار سیلاب بر اساس ملاحظات اقتصادی تعیین میشود. این روش ها قبل از وقوع سیلاب اعمال می شوند، ماهیت عمدتا سازه ای دارند و بمنظور دور کردن سیلاب از مردم بکار گرفته می شوند. انواع روش های سازه ای به شرح زیر است:
سدهای مخزنی: ذخیره سیلاب در مخزن و کاهش پیک سیلاب
گوره ها و سیلبندها: محدود کردن سیلاب
مخازن تاخیری: کاهش پیک سیلاب و افزایش زمان اوج سیلاب
اصلاح و بهسازی مسیر: افزایش سرعت جریان و گذردهی رودخانه و حفاظت از کناره ها و بستر آن
انحراف سیلاب: کاهش میزان سیلاب در یک بازه از رودخانه از طریق انحراف بخشی از آن.
روش های غیرسازه ای مدیریت و مهار سیلاب
روش های غیرسازه ای در مدیریت و مهار سیلاب، در برگیرنده آن بخش از فعالیت هایی است که برای کاهش خطرات سیلاب سازه های فیزیکی احداث نمی شود. در این روش ها هدف کمینه کردن پیامدهای پس از وقوع سیلاب یا به عبارت دیگر فراگیری زندگی با سیلاب به جای مقاومت در برابر سیلاب است. کلیه روش های کاهش مشکلات سیلاب که در برگیرنده تواما سه مشخصه: اعمال شدن قبل از وقوع سیلاب، ماهیت سازهای و استفاده با هدف دور کردن سیلاب از مردم نباشند، روش های غیرسازه ای مدیریت سیلاب می باشند. برای مثال مقابله به هنگام با سیلاب، دارای ماهیت سازه ای است و بمنظور دور کردن سیلاب از مردم صورت می گیرد ولی در هنگام سیلاب انجام می شود یا مدیریت حوضه آبریز قبل از وقوع سیل و به منظور دور کردن سیلاب از مردم صورت می گیرد ولی ماهیت آن عمدتا غیرسازهای است.
در گذشته بسیاری از کشورها تصور میکردند که با احداث سدها، سیل بندها و کانال های سیل بر میتوان بطور کامل سیلابها را کنترل نمود و از آبگرفتگی جلوگیری کرد. تجربیات جهانی نشان داده است که این راهبرد غیرعقلانی است. اکنون کارشناسان سیلاب اعتقاد دارند که ترکیب روش های سازه ای و غیرسازهای، راه حل بهینه برای حداقل نمودن خسارات سیلاب است. در عین حال ترکیب روش های سازه ای و غیرسازه ای از نظر اقتصادی کم هزینه تر از روش های سازه ای به تنهایی بوده و از طرفی روش های غیرسازه ای به دلیل نبود اقدامات سازه ای در جهت حفظ پایداری محیطزیست می باشند. بطور کلی در مدیریت سیلاب باید پایداری عوامل اقتصادی، زیستمحیطی و اجتماعی تواما در نظر گرفته شوند.
مطالعات صورت گرفته روش های مدیریت و مهار سیلاب
در چند دهه اخیر محققین بررسی های زیادی در رابطه با روش های مدیریت و مهار سیلاب انجام داده اند در بیشتر موارد تاکید بر استفاده از ترکیب روش های سازه ای و غیرسازه ای بوده است. مایز (1996) روش های کاهش خسارت سیل اعم از سازه ای و غیرسازه ای را مورد بررسی قرار داده است. به اعتقاد وی عامل اصلی تشدید خسارت سیل، گسترش فعالیت های انسانی و مهمترین راه جهت کاهش خسارت سیل، مدیریت سیلاب دشت ها می باشد. سیمنویچ (2002) روش های غیرسازهای بیمه سیل، پهنه بندی سیل و سیستم هشدار سیل را در منطقه منتابو کانادا بررسی کرده و به این نتیجه رسیده که روش های غیرسازه ای از نظر اقتصادی مناسب تر از روش های سازه ای بوده اند. تاکچی (2001) روش های مدیریتی سیلاب را در ژاپن بررسی کرده است. به گفته وی سیلاب سال 2000 باعث تغییر در سیاستگذاری های مدیریت سیلاب شده و نتیجه گرفته اند که روش های غیرسازه ای باید رواج بیشتری پیدا کند و به عنوان مکملی برای روش های سازه ای باشد. در این تحقیق گفته شده که اگرچه دیدگاه زندگی با سیلاب به جای مقابله با سیلاب یک موضوع جهانی است ولی روش های مدیریتی یک منطقه با منطقه دیگر متفاوت است زیرا موقعیت های اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی آنها تفاوت دارد. کارآموز و همکاران (1385) ضمن بررسی روش های مدیریت سیلاب و با در نظر گرفتن تحلیل های اقتصادی، الگوریتمی برای یافتن بهترین راهکار مدیریتی تدوین کردند. بررسی ها نشانگر تاثیر قابل توجه روش های مدیریتی مهار سیلاب در کاهش خسارات سیل بوده است. کارآموز و همکاران (1385) با در نظر گرفتن هزينه گزينه هاي سازه اي و غيرسازه اي مديريت سيلاب، تركيب بهينه از اين گزينه ها بر مبناي كمترين اميد رياضي خسارات مالي و تلفات جاني براي رودخانه سفيدرود، را ارائه کرده و به منظور محاسبه خـسارات ناشـي از سيلاب هاي با دوره بازگشت مختلف، شبيه سازي رودخانه را به كمك نرم افزار HEC-RAS انجام داده و با توجه به سطوح زير آب رفته و نوع كاربري اراضـي اطـراف رودخانـه، خـسارت كـل را محاسـبه کرده است.
