یکی از معمول ترین روش های آبیاری سطحی روش مرسوم به جویچه یا فارو (Furrow Irrigation) می باشد. ممکن است ابتدا زمین را به صورت ردیفی کشت کرده و سپس بین ردیف های کاشت اقدام به درآوردن جویچه نمود و یا آن که از همان ابتدا با دستگاه های مخصوص جویچه هایی را در زمین احداث کرده و بذر یا نشاء کاری روی پشته ها صورت گیرد. روش آبیاری جویچه ای را می توان برای انواع گیاهان ردیفی، خاک های مختلف و شیوه زراعی متنوع بکار برد. در این مقاله به طرز آبیاری جویچه ها در این سیستم می پردازیم.
در مورد بعضی محصولات مانند گندم و جو ابتدا تمام سطح زمین بذرکاری و سپس اقدام به درآوردن فارو یا جویچه می شود سپس آبیاری مزرعه صورت می گیرد. این روش هر چند ساده و عملی است اما ممکن است مقداری از بذرها در عمق زیاد زیر پشته ها قرار گرفته و سبز نشوند و یا آن که مقداری از آن ها در کف فارو قرار گرفته که همراه با آب شسته می شوند و یا به دلیل سله بستن کف جویچه ها سبز نخواهند شد.
نحوه آبیاری جویچه ها
در آبیاری جویچه ای جریان آب هر جویچه از طریق کانال واقع در مزرعه و به وسیله سیفون یا لوله تامین می شود. با توجه به دبی کانال می توان چند شیار را به طور همزمان آبیاری کرد. مقدار جریان نیز بایستی به قدر کافی زیاد باشد تا جریان آب به سرعت در فارو پیشروی کند. بدین ترتیب آبیاری به طور یکنواخت صورت می گیرد. همیشه مقداری آب نیز بر اثر نفوذ عمقی هدر خواهد رفت. اما اگر میزان جریان مناسب مورد استفاده قرار گیرد این مقدار به حداقل می رسد. شکل زیر استفاده از روش آبیاری ردیفی در باغ ها را نشان می دهد در سه حالت اول می بینید که با رشد درخت تعداد جویچه ها افزایش می یابد ولی در حالت آخر مشاهده می شود که استفاده از جویچه زیگزاگی باعث توزیع بهتر آب می شود.
رواناب می تواند مشکلی جدی باشد. حتی در شیوه آبیاری جویچه ای که به نحو مطلوب اجرا شده باشند نیز ممکن است 30 درصد از آب وارد شده به جویچه ها تبدیل به رواناب شود. به همین علت بهتر است در انتهای مزرعه یک زهکش کم عمق (که گاهی جویچه آب های مازاد نامیده می شود) برای جمع آوری این مقدار آب اضافی در نظر گرفته شود. در بسیاری از مزارع این موضوع به خوبی درک نشده است و زهکش وجود ندارد. این کار موجب جمع شدن آب و در نتیجه صدمه دیدن گیاهان حساس می شود. اما کشاورزان به چند طریق می توانند از ایجاد رواناب و هدر رفتن آب بکاهند:
- رها کردن آب و ایجاد حالت ماندابی در انتهای شیار و سپس برگرداندن آب به طرف شیارهای مجاور. پس از 24 ساعت آن مقدار آبی که جذب خاک نشده است بایستی زهکشی شود تا به گیاهان صدمه وارد نشود.
- کاهش مقدار جریان و افزایش زمان تماس آب یا خاک. این روش معمولا در مورد خاک های رسی اعمال می شود. در این گونه خاک ها آب کمی در اثر نفوذ در عمق هدر می رود، حتی آن جا که آب در نصف زمان تماس به انتهای مزرعه می رسد.
- کم کردن مقدار جریان پس از رسیدن آب به انتهای جویچه (Cut Back). در هر مرحله آبیاری معمولا مقدار جریان یک یا دو بار کم می شود.
- در بعضی از پروژه ها که خوب اجرا شده اند رواناب در مخازنی جمع می شوند و آن گاه این مقدار آب اضافی پمپاژ و بوسیله لوله به سیستم آبیاری برگردانده می شود (شکل زیر). این کار بایستی با دقت زیاد انجام شود. زیرا که ممکن است رواناب در سیستم زهکش شور شده باشد و در نتیجه به گیاهان صدمه وارد شود. در مجموع اگر کشاورز از مناسب بودن آب زهکش مطمئن نیست بهتر است از مصرف آن چشم بپوشد.
تمام این روش ها در حد زیادی شیوه آبیاری جویچه ای را بهبود می بخشند. ولی از طرفی اجرای آن بسیار مشکل است. سیستم آبیاری و مهارت کشاورز در اجرای مطلوب این روش ها نیز حائز اهمیت هستند.
یکی از مزایای عمده آبیاری جویچه ای آن است که می توان جویچه ها را به صورت یک در میان (Alternative) یا نوبتی آبیاری کرد. این روش زمانی که با کمبود آب مواجه باشیم، بسیار مناسب خواهد بود. در این روش مقدار محدودی آب در یک منطقه وسیع به نحوی توزیع می شود که به تمام گیاهان مقداری آب برسد. در این شیوه جویچه ها به جای این که پس از مدت زمانی طولانی یک نوبت آبیاری شوند به صورت یک در میان و در فاصله های زمانی کوتاه تر آبیاری می شوند. گاهی این روش برای آبیاری باغات نیز استفاده می شود.
خطاهای رایج در آبیاری جویچه ای
آبیاری جویچه ای می تواند روش بسیار مفیدی باشد ولی همین شیوه اگر غلط اجرا شود آب کافی روی زمین توزیع نمی شود و در نتیجه آبیاری ناقص صورت می گیرد. برخی از این شیوه های اشتباه را در ادامه توضیح می دهم:
- آماده سازی ناقص زمین: شیب نامنظم و وجود مناطق پست در یک مزرعه می توانند مانع از حرکت یکنواخت آب شوند و در نتیجه آب به خوبی روی زمین توزیع نمی شود. با کمی تغییر روی سطح زمین و هموار کردن آن می تواند راندمان آبیاری را افزایش داد. تمام این خطاها را می توان با شیب بندی دقیق زمین بر طرف کرد.
- جویچه های ساخته شده در خاک های رسی: معمولا در خاک های رسی آب به کندی در زمین نفوذ می کند و گاهی آب کافی جذب خاک نمی شود. در زمین های شیب دار آب به سرعت به پایین شیار می رسد و در نتیجه در قسمت بالای جویچه آب کمی جذب خاک می شود و پیامد آن رشد نامطلوب بوته در این قسمت هاست. با استفاده از مقدار جریان کم یا شیب بندی ملایم تر زمین می تواند این مشکل را بر طرف کرد. با انجام این اقدامات آب آهسته تر پیشروی می کند و در قسمت بالای مزرعه آب بیشتری جذب خاک می شود.
- یکدست نبودن نوع خاک در جویچه ها: بر اثر یکدست نبودن نوع خاک آب به طور یکنواخت توزیع نمی شود. تنها راه حل برای این مشکل تعویض خاک و یکدست کردن آن است که عملا مشکل و یا غیر ممکن است.
- زمان پیشروی خیلی طولانی می شود: معمولا زمان پیشروی وقتی طولانی می شود که مقدار جریان خیلی کم باشد. به دو دلیل این اتفاق رخ می دهد. اول این که ممکن است آبیاری طبق یک برنامه زمانی ثابت، مثلا به مدت 8 یا 12 ساعت صورت گیرد تا با بقیه کارهای مزرعه هماهنگ شود. دوم این که با استفاده از مقدار جریان کم، رواناب کاهش می یابد زیرا آب به آرامی به انتهای جویچه می رسد. با وجود این، تلف شدن آب بر اثر نفوذ عمقی به شدت افزایش می یابد. ولی برخلاف رواناب، آبی که از این طریق هدر می رود قابل مشاهده نیست. تنها با استفاده از مقدار جریان مناسب، که با توجه به نوع خاک انتخاب می شود، می توان از هدر رفتن آب جلوگیری کرد.
- مسدود کردن انتهای جویچه ها: با این کار در انتهای جویچه آب کافی جذب خاک می شود. زیرا در این قسمت زمین به شکل استخر در می آید، اما کمی بالاتر از انتهای جویچه باز هم مشکل نفوذ کم آب باقی می ماند. این قسمت را غالبا منطقه خشک می نامند و از روی رشد ناقص گیاهان این ناحیه می توان به موقعیت چنین مکانی پی برد.
