معانی فنی حوضه و watershed
مهم ترین محیطی که در آن تحلیل های هیدرولوژی صورت می گیرد، در زبان فارسی به حوضه (آبریز) و در زبان انگلیسی به watershed موسوم است. خاستگاه و معانی حوضه و آبریز برای کاربران فنی به طور کامل مشخص نیست. در فرهنگ آبیاری و زهکشی در معنی فنی و تخصصی واژه watershed و واژه های مترادف آن آمده است: پهنه ای که تمام رواناب ناشی از بارش وارد بر آن را یک رودخانه، آبرو، دریاچه و یا یک آب انباشت دریافت می کند. شکلی که از تصویر یک حوضه بر روی یک صفحه افقی حاصل می شود را شکل حوضه گویند.
معانی ادبی حوضه و آبریز
در فرهنگ فارسی معانی مختلفی برای واژه حوض و مشتقات آن آمده است. در لغت نامه دهخدا، فرهنگ آنندراج و فرهنگ فارسی معین، حوض اسم عربی و جمع آن واژه های حیاض و احواض ذکر شده و عماری فیل و جز آن که ساخته شود، معنی شده است. حوض در منتهی الرب و لغت نامه دهخد به معنی آبدان، برکه، آبگیر و جایی که برای آب در زمین سازند دانسته شده است. در یواقیت العلوم و اقرب الموارد، حوض به معنی آبگیر و در فرهنگ معین به معنی آبگیر و جایی که برای آب در زمین سازند دانسته شده است. کتاب التفهیم لاوائل الصناعت التنجیم، حوض را ستارگان بکردار نیم دایره، معرفی نموده است.
در فرهنگ فارسی معین، آبریز اسمی مرکب به معانی دلو، مبریز، متوضا، مبال و چاه نوشته شده است. در لغت نامه دهخدا نیز معنی دلو برای آن ضبط شده است. در تاج العروس و لغت نامه دهخدا، آبریز به ظرفی لوله و دسته دار که بدان وضو و طهارت کنند، معنی شده و معرب آن ابریق دانسته شده است. همچنین در لغت نامه دهخدا آبریز به سرازیری هایی که آب آنها به رودی می رسد، معنی شده است. در فرهنگ فارسی معین آبریز به ظرفی که از آن آب ریزند، دانسته شده است.
حکیم سراج الدین ابوعمر عثمان بن عمر مخناری غزنوی، مسعود سعد سلمان، نظامی گنجوی، سنایی غزنوی، سوزنی، زجاجی و به احتمال زیاد سایر ادیبان ایران، در آثار منظوم و منثور خود به دفعات زیاد، واژه های حوض، حوضه و آبریز را به کار برده اند.
به عنوان نمونه سنایی گوید:
تا بود پر جوی و حوض و چشمه و دریا ز آب
در چمن ها گر نبارد اب نیسان گو مبار
نظامی گنجوی گوید:
سوی حوض شد تشنه تشنه فراز
سر کوزه خشک بگشاد باز
چو زد کوزه بر حوضه سنگ بست
سفالین بد آن کوزه حالی شکست
تطبیق معانی ادبی و فنی حوضه و watershed
همچنان که ذکر شد، حوضه، عماری فیل معنی شده است که به شکل حوض باشد و این شکل حوض بودن عماری است که آن را حوضه نام کرده است و چون حوض، آبدان نیز معنی شده است، پس بایستی دارای دیواره های باشد متصل به صفحه کف که هم عمل نگهداری آب را انجام دهد و هم خط فاصل بین محیط حوض با محیط خارج باشد. با توجه به اینکه حدود watershed بر روی نقشه ای که دارای خطوط تراز است با بلندترین خط الراس هایی که watershed را در بر می گیرد مشخص می شود و خط رضی فاصل watershed همان خط تقسیم آب است، همچنین با نظر به اینکه شیب دیواره ها در حوض و نیز در watershed متوجه مرکز بوده و صفحه کف در هر دو فرو افتاده است، بنابراین وجه تشابه آنها از این نظرها قابل توجه است. مجاری ورودی و خروجی آب در یک حوض و در یک watershed کاملا مشخص است و بدیهی است که حرکت آب در درون حوض یا watershed تابع شیب کف، مشخصات ماده کف و مساحت و محیط حوضه و سایر پارامترها می باشد. شکل فیزیکی و هندسی یا شکلی قابل تبدیل به یکی از اشکال هندسی برای پلان watershed از معانی حوض قابل تداعی است. در حالی که این تداعی از سایر واژه های مشابه امکان پذیر نیست. در نتیجه، تعیین مشخصات هندسی مانند محیط و مساحت در حوض و watershed مفهوم ملموس تری می یابد. اغلب دانشمندان و ادبای سده های گذشته به همراه واژه آب از حوض و حوضه در موارد متعددی استفاده نموده اند. با توجه به دلایل گفته شده، می توان نتیجه گرفت که استفاده از واژه حوضه به عنوان معادل فارسی watershed مناسب می باشد. از سوی دیگر با دقت در معانی و کاربرد واژه های حوضه و آبریز مشخص می شود که حوضه و آبریز از نظر معنی مترادف بوده و ضرورتی برای کاربرد “حوضه آبریز” در متون تخصصی وجود نداشته و می توان آنها را به صورت جدا و مستقل به کار برد. به عنوان مثال به جای ترکیب “حوضه آبریز دریاچه ارومیه” شایسته است از ترکیب “حوضه دریاچه ارومیه” یا “آبریز دریاچه ارومیه استفاده شود.
بنابراین، واژه حوضه تطبیق کامل و مناسبی با watershed دارد. از سوی دیگر، با دقت در معانی و کاربرد واژه های حوضه و آبریز مشخص شد که حوضه و آبریز از نظر معنی مترادف بوده و ضرورتی برای کاربرد “حوضه آبریز” در متون تخصصی وجود نداشته و می توان آنها را به صورت جدا و مستقل به کار برد.
منبع: +
