فساد در همه بخش های یک جامعه وجود دارد، در برخی از موارد فساد به چشم نمی آید و ملموس نیست و زیاد بر معیشت و زندگی جامعه اثر گذار نیست. اما در برخی از بخش ها با وجود پنهان بودن آن، فساد می تواند قربانیان زیادی بگیرد. فساد در بخش آب از همین دسته است.
یکپارچگی موضوع فساد در بخش آب
حکمرانی خوب امروزه ضرورتی برای حصول اطمینان از دستیابی به مصرف و توزیع برابر و پایدار و نیز تضمین عرضه مؤثر آب و فاضلاب به شمار می رود. شفافیت، پاسخگویی و یکپارچگی اجزای اصلی حکمرانی آب به شمار می روند که بدون آنها نمی توان به موضوعات مربوط به فساد پرداخت. از آنجاکه جهان به سرعت در حال حرکت به سمت بحران قریب الوقوع کمیابی منابع آب است، بهبود حکمرانی آب و یکپارچگی بخش آب ضرورتی است اجتناب ناپذیر.
درک مسئله فساد در بخش آب و تأثیرهای آن
درک این موضوع که فساد بر همه فرایندهای توسعه اقتصادی و اجتماعی تأثیرهایی منفی به همراه دارد، بسیار مهم است. موارد فساد در بخش آب به اشکال گوناگونی ظهور پیدا می کند که از مهم ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
*ازبین بردن انگیزه سرمایه گذاری.
*تضعیف عملکرد و اثربخشی بخش های عمومی و خصوصی؛ که منجر به تخصیص و توزیع ناکارآمد و نابرابر منابع آب و خدمات مرتبط می شود.
*کاهش و یا انحراف درآمدهای دولتی؛ که می توانست برای بهبود وضعیت آب و دیگر خدمات مرتبط به آن، به ویژه برای افراد فقیر، صرف شود.
*بی اثرساختن قوانین، قواعد و مقررات موجود؛ که موجب افزایش آلودگی و برداشت بیش ازحد آب های سطحی و زیرزمینی می شود.
*تضعیف یکپارچگی بخش خدمات عمومی؛ که بر این اساس تصمیم گیری های محتاطانه سبب پیش بینی ناپذیری، ایجاد نابرابری و نیز دورزدن قواعد قانونی و عادلانه می شود.
شناسایی ریسک های فساد در بخش آب
ریسک ها و عوامل پیش برنده فساد در بخش آب باید باهدف کاهش ریسک های فساد و اجرای اقدامات هدفمند در جهت بهبود یکپارچگی و حکمرانی فهم شده و مورد ارزیابی قرار گیرند. آب و فاضلاب، بخشی بسیار پیچیده است که ویژگی مشخصه آن وجود فاکتورهایی است که ریسک فساد در بخش آب را افزایش می دهند؛ ازجمله انحصارات، ساخت و ساز های بزرگ مقیاس و نیز تقاضای بسیار بالای خدمات آب که جایگاه قدرتی عرضه کنندگان را نیرومندتر کرده و سبب تشویق رشوه خواری می شود. زمانی که چنین ریسک هایی با سیستم های ضعیف حکمرانی همراه می شوند، زمینه مساعدی برای پرورش فساد فراهم می سازند؛ لذا برای فهم ریشه های فساد در بخش آب و توانایی شناسایی و ارزیابی ریسک های یکپارچگی آب، مجهزشدن به ابزارهای تشخیصی و تدوین نقشه راه بسیار ضروری است.
ابزارهای مرتبط با یکپارچگی آب، ابزارها و رویکردهای متدولوژیکی هستند برای بهبود یکپارچگی و کاهش فساد در این بخش که دامنه گسترده ای را برای شناسایی ریسک های فساد و سطوح مختلف یکپارچگی در چهارچوب های مشخص شامل می شوند. ابزارهای تشخیصی، ریسک های فساد را در فرایندهایی که در بخش آب صورت می گیرد، با توجه به نقش ها و مسئولیت های هر یک از ذی نفعان، ارزیابی می کنند. این موضوع به ویژه از جنبه های زیر بسیار پراهمیت است:
۱- فهم نحوه عملکرد این بخش؛
۲- تعریف دقیق اینکه چه چیزی باید اندازه گیری شود؛
۳- توجه به اینکه فساد می تواند تأثیر گسترده تری بر کیفیت ارائه خدمات داشته باشد؛
۴- اندازه گیری دقیق میزان خسارت ناشی از فساد، و ازآن پس برداشتن گام هایی برای کاهش انگیزه های فساد.
چنین کارکردهایی پایه ای برای استقرار سیاست هایی مرتبط و خاصْ در سطح ملی و اقداماتی برای جلوگیری از گسترش فساد در بخش آب را شکل می دهد.
این ابزارها همچنین کمک بسیاری به دولت های محلی در توسعه استراتژی های مبتنی بر شواهد عینی برای شناسایی ریسک های فساد می کنند. از طریق همین استراتژی ها می توان برنامه اقدامِ ضدِ فساد را برای ارتقای یکپارچگی، کاهش ریسک های فساد و نظارت بر آنها از طریق شاخص هایی چون شفافیت، پاسخگویی، مشارکت و عدالت، احیا کرد. این موضوع، پیش نیازِ طراحی فرایندهای هدف گذاری شده برای پرداختن و شناسایی مسئله توسط مقامات عالی رتبه دولتی و تصویب راه حل های پیشنهادی در سطوح بالای سیاست گذاری است. اجرای چنین فرایندی در همکاری با سایر ذی نفعان نیز کاملا ضروری است؛ چرا که یافته ها و نتایج منتج از مطالعات تشخیصی یا بررسی های یکپارچگی آب را می توان از این طریق اعتبار سنجی کرد.
افزایش دسترسی به اطلاعات
دسترسی به آمار و اطلاعات، فرایندهای بودجه ای آزاد و افزایش آگاهی از روش های مبارزه با فساد در میان ذی نفعان، سبب ارتقای هرچه بیشتر پاسخگویی و شفافیت در درون بخش آب می شود. به اشتراک گذاشته شدن اطلاعات عمومی، کلید ارتقای شفافیت و افزایش امکان دسترسی به اطلاعات برای گسترش دامنه شمول و کاهش فقر بسیار ضروری است و یکی از فاکتورهای کلیدیِ ارتقای مشارکت مؤثرتر ذی نفعان در تصمیم گیری ها به شمار می رود. بالابردن آگاهی و تسهیل زمینه گفت وگوهای سازنده ذی نفعان درباره فساد در بخش آب، به متمرکز شدن افکار عمومی همچنین متخصصان بخش آب به استفاده فعالانه تر از اطلاعات و آمار، منجر می شود. فرایندهای تدوین آزاد و شفاف بودجه، ذی نفعان را قادر به شناسایی حوزه های اولویت دار، شکاف های بالقوه تأمین منابع مالی و ردگیری نحوه تخصیص منابع، می سازد.
لازم به ذکر است که ایجاد ساز و کارهای به اشتراک گذاشتن اطلاعات عمومی بخش آب، نیازمند ایجاد ظرفیت به هنگام سازی مداوم اطلاعات و حفظ کیفیت آن -باهدف مؤثر واقع شدن نشر اطلاعات- است. این مهم خود نیازمند تخصیص منابع، ایجاد کانال های ارتباطی مناسب و نیز تعامل جدی دولت با همه بخش های درگیر در حوزه آب است.
توصیه های کلیدی
حکمرانی خوب، بدون مشارکت همه فعالان و بازیگران جامعه درگیر در فرایندهای تصمیم گیری و تعهدات روشن سیاسی برای دستیابی به یکپارچگی، شفافیت و ارتقای حکمرانی در بخش آب امکان پذیر نیست. راه حل ها و توصیه های مشخص شناسایی شده در این زمینه به شرح موارد زیر است:
۱. طراحی و پیاده سازی سیاست های بی عیب و نقص که ساز و کارهایی را برای تدارک اطلاعات در زمینه بودجه بندی، قانون گذاری و سیاست گذاری بخش آب فراهم می آورد.
۲. طراحی و پیاده سازی مطالعات تشخیصی برای شناسایی ریسک های یکپارچگی آب.
۳. ارزیابی ریسک فساد در سیاست ها و برنامه اقدام ملی آب.
۴. تشویق مشارکت ذی نفعان برای ایجاد یک بخش آب شفاف و عادلانه.
این مطلب با عنوان جلوگیری از بروز فساد در بخش آب توسط سازمان UNDP آماده شده است.
