استان تهران با وسعت نزدیک به ۱۳ هزار کیلومتر مربع و استقرار بیش از ۱۳ میلیون نفر جمعیت، پایتخت سیاسی و اداری کشور است که با محدودیت منابع آب پایدار و آب شرب شهری رو به روست. درحال حاضر ۷۰ درصد آب شرب شهر تهران از منابع آب سطحی و بقیه متکی به منابع آب زیر زمینی است. نوسانات اقلیم و خشک سالی های اخیر، این منطقه را هم مشابه سایر نقاط کشور، تحت تأثیر قرار داده است؛ به طوری که در سال های اخیر میزان نزولات جوی، تغییرات نسبی داشته؛ برای مثال در سال آبی ۹۲ شاهد کاهش بارندگی تا ۳۰ درصد نسبت به – ۹۲ و ۹۱ -۹۳ بلندمدت ۴۷ ساله بوده ایم. وابستگی جدی آب شرب شهر تهران با جمعیت ثابت ۸٫۵ میلیون نفر و جمعیت شناور دو میلیون نفر به ذخایر سدهای پنج گانه تأمین کننده آب شرب، ارتباط مستقیم این نیاز شهر تهران به میزان بارش را نشان می دهد. در سال های اخیر میزان ذخیره آب در سدها، خصوصا شرق تهران به پایین ترین سطح خود در مقایسه با بلندمدت رسیده است. برای تامین نیاز ۳۰ درصد از شهر تهران و تامین کل آب شرب شهری مورد نیاز در سایر شهرهای استان استفاده از سفره های آب زیرزمینی با هزار و ۳۰۰ حلقه چاه شرکت آب و فاضلاب را پس از بخش کشاورزی، به بزرگ ترین مصرف کننده این منبع در سطح استان تبدیل کرده است. علاوه برآن برداشت بخش های کشاورزی و فضای سبز، موجب شده افت سطح آب زیرزمینی به گزارش سازمان زمین شناسی در برخی دشت های استان به دو متر در سال و نرخ فرونشست زمین در برخی از این نقاط تا ۳۶ سانتی متر افزایش یابد.
میزان آسیب پذیری آب شرب شهری مناطق مختلف استان
آب علاوه بر نیاز اولیه ساکنان شهرهای استان در سلامت، بهداشت، اشتغال، کشاورزی و صنعت، نقش بی بدیلی دارد. علاوه بر محدودیت کمی آب در برخی نقاط و نبود امکان حفر چاه به لحاظ کمی و کیفی، هجوم لایه های شور آب خصوصا در ناحیه جنوب شرق استان ناشی از برداشت بی رویه از سفره های زیرزمینی بوده؛ به طوری که با افزایش هدایت الکتریکی آب در برخی نقاط شهری و روستایی، شاهد نصب سامانه های آب شیرین کن هستیم. بزرگ ترین آب شرین کن استان با هدف تأمین آب شرب شهری در شهر قرچک در سال ۱۳۸۸ با ظرفیت ۱۰ هزار مترمکعب در شبانه روز به بهره برداری رسید. افزایش مهار گسیخته تقاضا، ناشی از رشد مهاجرت به شهرهای استان، به طوری که در چند سال گذشته رشد جمعیت در برخی شهرهای غربی استان به هشت درصد هم رسیده، نشان از نیاز فزاینده به آب شرب شهری در کنار محدودیت منابع آب، یکی از عوامل آسیب پذیری است. نیاز به سرمایه گذاری جدید در توسعه و بازسازی تأسیسات متوازن با رشد تقاضا از ضرورت شرایط پیش رو است. تغذیه سفره های زیرزمینی و کاهش برداشت از سفره ای زیرزمینی از طریق باز چرخانی آب و امکان حفظ این ذخایر و کاهش اتلاف آب از طریق تبخیر و تعریق ضرورت حال و آینده استان است.
عوامل و زمینه های شکل گیری وضعیت موجود
رشد تقاضا با توجه به محدودیت منابع آب را می توان در سرعت افزایش جمعیت و مهاجرت به کلان شهرهای کشور شاهد بود؛ شهرهایی که غالبا در کنار رودخانه های پرآب یا منابع پایدار قرار نگرفته اند. آمایش سرزمین به عنوان اصل مهم رشد و توسعه متوازن، هرروز بیش از پیش ضرورت پیدا می کند. از دیگر عوامل مؤثر در شکل گیری این وضعیت، می توان از توسعه بخش کشاورزی بدون اتکا به تکنولوژی نو در آبیاری، پایین بودن راندمان آب در این بخش و اتکا به روش های غرقابی در سطوح گسترده اراضی زیرپوشش کشت استان تهران نام برد.
آثار و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی و تداوم روند موجود
آب محور توسعه، شعار دهه های اخیر را باید به شعار فقدان آب معادل نابودی و تعطیلی همه فعالیت های اقتصادی و به تبع آن تهدیدهای اجتماعی تغییر داد. برای کشوری که پس از نفت، سهم درخور توجهی از تولید ناخالص ملی و اشتغال بر پایه تولیدات کشاورزی و دامپروری و تولید و غالب صنایع با اتکا به آب ایجاد شده اند، پایان آب با پایان کار و فعالیت و تولید برابر خواهد بود. مصرف زدگی و بالابودن سرانه مصرف در جامعه که دغدغه مدیران ارشد نظام تعریف شده را می توان عاملی برای اتلاف سریع منابع و سرمایه های کشور برشمرد. افت سطح آب های زیرزمینی و فرونشست زمین علاوه بر خارج کردن اراضی مرغوب کشاورزی از دسترس، امکان ایجاد صنایع وابسته را نیز تهدید می کند.
طرح ها و سیاست های تعادل بخشی منابع آب و مقابله با بحران آب شرب شهری
حفظ منابع آب تجدیدپذیر به عنوان یک اصل باید مورد توجه همه قرار گیرد. یکی از طرح های مهم وزارت نیرو در سال های اخیر، تعادل بخشی منابع آب و توجه جدی به جلوگیری از برداشت های غیرمجاز و رعایت تخصیص است. بنا به گفته معاون محترم وزیر نیرو، این طرح اگر با تمام ویژگی هایش اجرایی شود در ۲۰ سال کشور به وضعیت متعادل آب خواهد رسید. برداشت های بی رویه غیرمجاز در بخش های مختلف آسیب های جدی به منابع آب شرب که از اولویت تأمین آن گریزی نیست، وارد کرده است. بحران کمی و کیفی منابع آب برای تأمین آب شرب شهری و روستاها تهدیدی است که همواره گریبانگیر مسئولان امر است. برای فائق آمدن بر مشکلات، جبران آسیب های پیش گفته و احیای هر چند با تأخیر منابع آب، توجه به نکات زیر ضروری است:
الف) تدوین و تصویب قوانینی متناسب با شرایط حاد پیش رو، بدون توجه به منافع منطقه ای و محلی
ب) اصلاح چرخه اقتصاد آب: نگاه به آب به عنوان کالای اقتصادی و انحصاری که در چندین دهه از آن غفلت شده، باید احیا و مصارف بر اساس اولویت اقتصادی و ضرورت های تأمین نیاز های سلسله مراتب باز تعریف شود (تولید محصولات کشاورزی بر پایه نیاز به آب مورد بازنگری قرار گیرد و درباره صادرات آن به صورت جدی بازنگری شود).
ج) راندمان واحد آب در کشاورزی: افزایش راندمان بخش کشاورزی با ایجاد سامانه های نو در آبیاری، کاهش سطح کشت و افزایش تولید در واحد سطح و کشاورزی مکانیزه می تواند در استفاده صحیح آب در این حوزه مؤثر باشد.
د) استفاده از تجهیزات و تکنولوژی های نو در بخش های مصرف کشاورزی، صنعت و شرب
ج) اصلاح فرهنگ جامعه و ایجاد و باور عمومی درباره محدودیت منابع و کاهش سرانه آب تجدیدپذیر در رسانه های عمومی، خصوصا رسانه ملی، سهم بسیار زیادی در تغییر نگرش و ارتقای فرهنگ عمومی جامعه دارد و رسانه ها باید بیش از پیش به رسالت خود در زمینه تبلیغ صحیح مصرف، منکر شمردن رفتارهای ناشایست و پرهیز از مصرف زدگی پرداخته، آموزش وپرورش نیز نسل نو را بر این پایه تعلیم و تربیت کند.
د) تسریع در سرمایه گذاری اساسی، به منظور ایجاد زیرساخت تأسیسات آب و سرعت در اجرای پروژه های آب و ایجاد سامانه های جمع آوری و دفع و تصفیه فاضلاب
ه) در بخش آب شرب باید سرانه مصرف مصوب و همه دستگاه های فرهنگی، صنعتی، خدماتی تلاش خود را برای رسیدن به سرانه کمتر از ۱۵۰ لیتر در شبانه روز معطوف کنند.
(اقتباس از روزنامه شرق)
