آب تنها کالایی است که تولید نمی شود؛ اما مصرف آن، روزافزون است و زندگی، فرهنگ و تکامل بشر به آن بستگی دارد. تأثیر آب و کم آبی بر ساخت اقتصادی و تنوع فعالیت ها و اشتغال، ساختار اجتماعی و تفاوت اقشار و طبقات و سبک زندگی، ساخت کالبدی و مورفولوژیک ساختمان ها و طراحی ها، موقعیت های جغرافیایی و پراکندگی جمعیت و حتی اوضاع قانونی، حقوقی و سیاسی جامعه، امری مسلم است. برخی از صاحب نظران مثل«یویچ» بر این باورند که وضعیت هر تمدن را می توان با جایگاه یا سهم زیرساخت های مربوط به آب در کل زیرساخت های آن تمدن اندازه گیری کرد. در ایران با مفهومی به نام قنات و جامعه مواجه هستیم که در این نوشته به آن پرداخته شده است.
خلیج فارس در جنوب و دریای مازندران در شمال، موقعیت ها و امکانات وسیعی برای کشور ما فراهم کرده است؛ اما در ایران قنات مظهر فرهنگ و همچنین قنات و جامعه به عنوان اولین مفاهیم تمدن به حساب می آیند. قنات ها بیش از هر چیز دیگر، نشان می دهند که کهن ترین الگوی توسعه در جهان، الگوی توسعه پایدار است و این امر، مثل بسیاری از مظاهر تمدنی دیگر، برای اولین بار در ایران اتفاق افتاده است. اگر با رویکردی عالمانه و با تحقیق به فرهنگ و صنعت ایران نگریسته شود، درمی یابیم ما در برخی از مؤلفه های اصلی توسعه پایدار، هزاران سال تجربه داریم.
اساسا مهندسی مدیریت آب در کالبد قنات موجب شده است تا ایران، مدل کهن ترین مهندسی مدیریت آب در جهان باشد. کشف رمز ورازهای زندگی جامعه سنتی ما، بدون پرداختن به نحوه مدیریت آب، میسر نیست. در تحلیل اندیشمندان غربی از جامعه ایران، آب جایگاه ویژه ای دارد، به گونه ای که کارل مارکس به ناچار و با توجه به اهمیت آب در زندگی مردم ایران را مفهوم «شیوه تولید آسیایی» خلق می کند و با تعریف و توضیح مفهوم «استبداد شرقی» برحسب نحوه و میزان تسلط بر آب به تحلیل نوع نظام سیاسی حاکم بر منطقه می پردازد؛ به عبارت دیگر در دورانی که مارکس به دلیل اهمیت «زمین» آن را فئودالیته می نامد در ایران «آب» بیشتر از زمین مهم است و قنات نماد آبادی و میراب حاکم بر جریان زندگی است.
ازهمین رو خانم لمتون در بررسی جامعه ایرانی، به جای تحلیل طبقاتی، به مناسبات بین مالک و زارع می پردازد. پژوهشگران بر این باورند که پیش از اشکانیان، در ایران، قنات وجود نداشت و سکونتگاه کم بود. با نوآوری و اختراع قنات تا سال ۱۳۳۵ در ایران ۱۳۵ هزار روستا به وجود آمد و به مدد این صنعت و مفهوم قنات و جامعه، نقاط قابل سکونت به ۱۴۰ هزار منطقه افزایش یافت.
شهریار عدل، باستان شناس شهیر، در نظریه جدید خویش بر این باور است که نخستین آثار و شواهد مدنیت و شهرنشینی در «زوزن» کشف شده است. او می نویسد از آنجا که شیوه استخراج آب در زمان هخامنشی به شیوه امروزی نبود، افرادی که در این شهرها زندگی می کردند، به دانش و آگاهی مربوط به استخراج آب از زیرزمین به سطح خاک دست یافته بودند، این روش استخراج آب بعدها در تاریخ «قنات» و «کاریز» نام گرفت. پیشینه و ریشه قنات امروزی از منطقه دامغان است، ولی نمی توان اثری از قنات در آن شهر دید؛ اما در شرق ایران، به ویژه در خواف و گناباد، می توان قنات ها را به چشم دید و لمس کرد. گرچه در تاریخ درج نشده است. فرایند کمبود آب به تدریج به یک مسئله اجتماعی و بین المللی تبدیل می شود؛ زیرا هم از لحاظ طبیعی بر اثر تکرار نشدن بارندگی و بارش، هر نسل افسوس برف و باران های به یادماندنی سال هاي گذشته را می خورد. بررسی وضعیت اقلیم و نمودارهای هواشناسی نیز سیر نزولی را نشان می دهد. تولید دیگر کالاها، از مواد غذایی گرفته تا آهن و فلزات، نیز وابسته به مصرف آب است و روزبه روز مصرف این کالای تولید نشدنی به صورت طبیعی و صنعتی افزایش می یابد. آب و حفاظت از آن، مؤلفه اصلی توسعه پایدار است؛ زیرا محیط زیست و حفظ آن، بدون آب امری محال و غیرممکن است.
