قنات عبارت است از مجموعه ای از چند میله چاه و یک کوره (یا کوره های زیرزمینی که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه (یا لایه های آبدار) مناطق مرتفع زمین را به کمک نیروی ثقل و بدون کاربرد هیچ نوع انرژی اضافی، با جریان طبیعی جمع آوری می کند و به نقاط پست تر می رساند. در یک نگاه شايد قنات را تکنیکی بسیار ساده برای استحصال آبهای زیرزمینی بدانیم. ظاهرا قنات چیزی جز تونلی افقی با تعدادی چاه های عمودی نیست، تونلی که انتهای آن در سفره آب زیرزمینی فرو رفته و آب را به سمت سطح زمین زهکش می کند. اما این تونل در لایه های گوناگون زمین حفر می شود و با شرایط متنوعی رو به روست که مهارت و دانش گسترده ای را طلب می کند. قنات را شاید بتوان یکی از پیچیده ترین فنون بومی دانست که اجرای آن مستلزم آگاهی از رفتار طبیعی آبهای زیرزمینی، تشکیلات زمین شناسی و… است. آنچه یونسکو را مجاب کرد تا قنات ایرانی را در فهرست میراث جهانی قرار دهد، مجموعه پیچیده ای از ارزش های ملموس و ناملموس این فناوری کهن بود که به خوبی تشریح و توجیه شد.
ارزش های ملموس قنات یا همان جاذبه های ساختاری و فیزیکی قنات، نخستین عناصری هستند که در مورد قنات مطرح می شوند و توجه گردشگران را جلب می کنند. همین جاذبه ها به عنوان میراث ملموس قنات شناخته می شوند. قنات ها در ساختار و سازوکار کلی با یکدیگر همانند به نظر می رسند ولی در جزییات فنی یا مدیریتی تفاوت های مهمی دارند. این تفاوت ها به شرایط جغرافیایی مناطق مختلف مربوط می شود. شکل هندسی چاه ها و راهروها، عمق و طول قنات، نوع سازه های جنبی قنات و … همگی تابعی از شرایط زمین شناختی و خاک منطقه هستند و حتی ویژگی های اجتماعی، اقتصادی و تولیدی نیز بر شکل قنات ها تأثیر می گذارند. بنابراین در برخی از مناطق، قنات های بسیار طولانی یا بسیار عمیق یافت می شود و در برخی مناطق قنات هایی با چاه های مستطیلی، قنات هایی با بند زیر زمینی یا قنات های دو طبقه دیده می شود. در پرونده پیشنهاد شده به یونسکو تلاش شده بود از دیدگاه ارزش های ملموس، تنوع گسترده ای از قنات ایرانی ارایه شود. به عنوان مثال قنات قصبه گناباد به دلیل عمق زیاد و قنات زارچ به خاطر طولی که به حدود ۸۰ کیلومتر می رسید، انتخاب شده بود. قنات های دیگر به دلیل داشتن راهروی دوطبقه، بند زیرزمینی، آبدهی گسلی و… انتخاب شده بودند. تنوع در ارزش های ملموس، بازتاب تنوع در شرایط جغرافیایی و اقلیمی سرزمین ایران بود که خود به عنوان یکی از مهم ترین جنبه های تمایز قنات ایرانی قلمداد می شود.
در پرونده پیشنهادی به یونسکو بر این موضوع نیز تاکید شده بود که قنات تنها یک تکنولوژی نیست، بلکه بستر زاینده فرهنگی است که در طول تاریخ در فلات مرکزی ایران نقش مهمی ایفا کرده است. جاذبه های غیر فیزیکی و میراث ناملموس، جلوه های گوناگون همین فرهنگ هستند. ویژگی های ساختاری قنات که با سایر منابع آب تفاوت ماهوی دارد، به پیدایش نوع خاصی از نظام های تولید منتج شده است. قنات، ساختاری آسیب پذیر دارد و همواره نیازمند نگهداری و رسیدگی است و از طرف دیگر آب حاصل از قنات محدود است. این دو ویژگی اصلی به يكجانشينی، مشارکت، تعاون و نظام های پیچیده تقسیم آب منتهی شده است. از این نقطه به بعد پا در عرصه جامعه و فرهنگ می گذاریم، زیرا همه این ویژگی های فنی و نتایج اقتصادی آن به پیدایش ساختارهای اجتماعی و خصلت های فرهنگی متمایز ختم می شود که مجموعه همه آنها را می توان تمدن قنانی نامید.
یکی از ارزش های ناملموس قنات که در این پرونده مورد توجه قرار گرفته بود، مهندسی بومی قنات بود. قنات معمولا ساختار گسترده ای دارد و گاهی طول آن به ده ها کیلومتر می رسد. در این مسیر طولانی از سازندهای گوناگون زمین شناسی عبور می کند و با شرایط و موانع متفاوت روبه رو می شود. بنابراین استادکاران قنات در رویارویی با همه این مولع و شرایط به گنجینه ارزشمندی از دانش بومی دست یافته اند که نتیجه تجربه و آزمون نسل های پی در پی است. این دانش بومی با کمترین خطا آب را از ده ها کیلومتر دورتر به زمین های تشنه می رسانده است. در بسیاری از قنات هایی که صدها سال پیش حفر شده اند، هیچ نوع خطای فنی دیده نمی شود. این واقعیتی است که مقنی ها خود به آن اذعان دارند و گاهی حفاری هایی قدیمی را به شخصیت های اسطوره ای یا غیر زمینی مثل طاهر آبشناس نسبت می دهند. مسلما همه قناتها را انسان های عادی حفر کرده اند و این دقت فنی را تنها می توان به معجزه هوش گذشتگان در شناخت طبیعت و سازگاری با آن نسبت داد. همین گنجینه فنی و علمی که در پس قنات پنهان شده را می توان در زمره عجایب تمدنی بشر قلمداد کرد.
همچنین نظام مدیریت سنتی آب قنات نیز از مهم ترین ارزش های ناملموس قنات است که به بهترین شکل تکامل یافته و پایداری قنات را تضمین می کند. در این نظام مدیریتی، بازدهی استفاده از آب قنات تا حد قابل توجهی افزایش یافته، از طرفی امکان هر گونه اختلاف بر سر آب کاهش می یابد. نظام مدیریت سنتی آب قنات از سه عنصر اصلی تشکیل شده است که عبارتند از مالکیت و امور حقوقی، واحدهای تقسیم آب و سازمان میرابی. این نظام مدیریتی به تولید نوعی سرمایه اجتماعی ختم شده است که در همه جنبه های زندگی اجتماعی و اقتصادی مردمان مناطق قناتی، جریان دارد.
قنات جای پای خود را در فرهنگ عامه نیز باقی گذاشته، زیرا در بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک ایران قنات در مرکز آبادی و زندگانی بوده و حیات بدون این فناوری متصور نبوده است. بنابراین می توان به وضوح جلوه های فرهنگی فناوری قنات را در این مناطق مشاهده کرد. گذشته از واقعیت های تاریخی در مورد ابداع قنات، افسانه ها و اسطوره های زیادی در مورد پیدایش این فناوری وجود دارد که بیانگر ریشه های عمیقی است که قنات در عمق فرهنگ و باورهای جمعی تنیده است. با توجه به همه این ارزش های ملموس و ناملموس می توان گفت قنات، جلوه سازگاری پایدار انسان با محیط زندگی اش است.
در بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک، در طول صدها و بلکه هزاران سال انسان توانسته است از طریق فناوری قنات امکان ظهور و رشد تمدن های بزرگی را پدید آورد. بنابراین قنات همواره مورد توجه مراکز فرهنگی جهان از جمله یونسکو بوده است. قنات ویژگی های مورد نظر یونسکو برای ثبت در فهرست آثار جهانی را دارد. قنات، یک فناوری تاریخی است و نتیجه تراکم دانش و تجربه در طول قرن ها تکامل خود است. این فناوری کاملا زیست محیطی است و استحصال آب از طریق قنات هرگز باعث نابودی منابع ارزشمند آب و خاک نمی شود. قنات می تواند به ایجاد و رشد سرمایه اجتماعی کمک کند، زیرا استحصال و تقسیم آب در میان سهامداران از طریق نظام پیچیده مدیریت قنات صورت می گیرد و این نظام حس همکاری و همگرایی اجتماعی را تقویت می کند.
با توجه به این که در مناطق خشک، آب ارزشمندترین نهاده تولید است، نهادهای خیریه و اقدامات نوع دوستانه از طریق قنات صورت می پذیرد که به صورت آبهای وقفی تجلی پیدا می کند. قنات نوعی اکولوژی انسانی پدید می آورد که همه عناصر آن در ارتباطی نظام مند و پایدار به سر می برند. قنات تمدنی را بنیان نهاده که به تمدن قناتی شهرت یافته است، تمدنی سختکوش، قانع، صبور و صلح جو. در نهایت قنات فقط به عنوان ارزش تاریخی و موزه ای مطرح نیست، بلکه حتی امروزه بسیاری از مناطق روستایی و فعالیت های کشاورزی بر مبنای آب حاصل از قنات ادامه وجود می دهند. همه این ویژگی ها، قنات را سزاوار ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو کرده است. به همین دلیل سازمان میراث فرهنگی کشور با همکاری مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی در سال ۱۳۹۳ پرونده ای را جهت ثبت چند قنات شاخص ایران آماده و تسلیم یونسکو کردند. هر چند پیش از ایران، کشور عمان اهمیت این موضوع را دریافته و موفق شده است ۵ رشته از قنات های آن کشور را به ثبت فهرست میراث جهانی یونسکو برساند که عبارتند از: قنات الختمين (به طول ۲۴۵۰متر)، المالکی (به طول ۱۴۸۷۵ متر)، دارس (به طول ۷۹۹۰ متر)، جيلا، الميسر (به طول ۵۷۸۳).
یکی از مهم ترین انگیزه های دولت مان برای ثبت این قنات ها، رونق بخشیدن به گردشگری و استفاده از این فناوری بومی آب برای جذب بازدیدکنندگان بیشتر بوده است. اتفاقا یکی از اشکالاتی که توسط کمیته فنی یونسکو (ایکوموس) به پرونده قنات ایرانی وارد شد، این بود که قنات قبلا توسط عمان به ثبت رسیده و تفاوتی میان این دو پرونده دیده نمی شود. مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی در پاسخ به این اشکال، اذعان داشت: قنات های عمان در سه گروه قنات های عینی، غیلی و داوودی طبقه بندی می شوند که بیش از ۷۰ درصد از قنات های آن کشور را قنات های عینی و غیلی تشکیل می دهند. قنات های عینی و غیلی در واقع با تعریف قنات در ایران تفاوت دارند زیرا اساسا ارتباطی با آب زیرزمینی نداشته و صرفا کانال هایی هستند که منابع دیگر آب از قبیل آب رودخانه یا چشمه را از نقطه ای به نقطه ای دیگر منتقل می کنند. محتوای علمی و فنی پرونده ثبت قنات ایرانی عموما توسط مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی فراهم شده بود که البته در مراحل ارزیابی و بررسی توسط ایکوموس نیز مورد پشتیبانی و حمایت علمی این مرکز قرار گرفت.
پیش از این، در اردیبهشت ماه ۱۳۹۳ سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) قنات را در فهرست میراث جهانی کشاورزی ثبت کرده بود و تصور عمومی کمیته فنی یونسکو (ایکوموس) نیز این بود که قنات در واقع یک تکنیک آبیاری و کشاورزی است. به همین دلیل انتظار داشتند تا زمین های کشاورزی مرتبط با قنات های پیشنهادی را نیز به عنوان بدنه و مکانیسم اصلی قنات در نظر گرفته و در حریم درجه یک قرار دهیم. اما در پاسخ های مرکز بین المللی قنات روشن شد که قنات معمولا از آبدهی یکنواخت برخوردار نیست و متناسب با میزان بارندگی سالانه و ذخیره سفره آب زیرزمینی از نوسان آبدهی برخوردار است. یکی از ویژگی های زیست محیطی قنات این است که با ذخیره سفره، فشاری بر منابع آب زیرزمینی وارد نمی شود، بلکه متناسب با ذخیره سفره، آبدهی قنات نیز کاهش می یابد. استراتژی ساکنان منطقه همواره این بوده است که با کاهش آبدهی قنات، از مساحت سطح کشت بکاهند و الگوی کشت را نیز به گونه ای تغییر دهند که محصولات با نیاز آبی کمتر کاشته شوند. به عبارت دیگر، قنات باعث میشده مردم بتوانند خود و نیازهایشان را با طبیعت سازگار کنند، نه این که بر عکس طبیعت را با نیازهایشان سازگار کنند. به این ترتیب، مساحت زمین کشاورزی مرتبط با قنات ثابت نبوده و متناسب با آب موجود تغییر می کرده است. لذا امکان قرار دادن آن در حریم درجه یک وجود ندارد. از طرف دیگر قنات، صرفا تکنیک آبیاری نیست، بلکه یکی از مهم ترین عناصر حیات شهری است که آب مورد نیاز برای شرب و بهداشت شهرهای بیابانی را نیز تأمین می کرده است. قنات آب انبارها را برای تأمین آب آشامیدنی پر می کند، آب مورد نیاز برای بهداشت و شست وشو در اختیار می گذارد، انرژی آسیاب ها را برای تولید آرد تأمین کرده و فضای مطبوعی در پایابها و سردابها ایجاد میکند. این کار کردها از طریق سازه های مرتبط با قنات صورت می پذیرند و شناخت این سازهها به گردشگری قنات پویایی، نشاط و تنوع بیشتری می بخشد.
توضیحاتی از این دست توانست کمیته فنی (ایکوموس) را مجاب کند تا پرونده قنات ایرانی را برای تصمیم گیری نهایی به یونسکو ارجاع نماید. درنهایت این پرونده در اجلاس میراث جهانی یونسکو در شهر استانبول در تاریخ ۲۵تیرماه ۱۳۹۵ به رأي کشورهای عضو یونسکو گذاشته شد.
این پرونده در ردیف معدود پرونده هایی قرار گرفت که با اکثریت قاطع کشورهای عضو یونسکو به ثبت میراث جهانی یونسکو رسید. قنات هایی که به صورت سریالی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدند عبارتند از: قنات قصبه گناباد، قنات بلده فردوس، قنات ابراهیم آباد اراک، قنات مزدآباد، قنات وزوان، قنات ارونه، قنات مون، قنات زارچ یزد، قنات حسن آباد مشیر، قنات جوپار کرمان، قنوات شیخی و قنبر آباد بم و قنات اکبر آباد.
نویسنده: مجید لباف خانیکی – کارشناس پژوهشی مرکز بین المللی قنات و سازه هاي تاریخی آبی
