برای مقابله با پیچیدگی های ناشی از مسائل مدیریت یکپارچه منابع آب، بحث در زمینه منابع آبی معمولا به موضوعات مجزایی مانند اقتصادی، کیفیت آب و محیط زیست تفکیک شده است. اگرچه هریک از این مسائل با یکدیگر مرتبطند، برای نمونه، یارانه قیمت آب، می تواند منجر به افزایش تقاضای آب شود که ممکن است مقدار آب موجود در محیط زیست را کاهش داده و درنتیجه منجر به افزایش غلظت آلاینده ها و کاهش کیفیت آب شود.
به دلیل ماهیت مشترک مسائل مرتبط با آب، استفاده از ابزارهای خاص اقتصادی یا سیاسی می تواند موجب ایجاد تبادلات گردد. برای مثال، خرید حقابه ها برای حفظ جریان زیست محیطی، ممکن است یک روش مقرون به صرفه تر برای افزایش مقدار آب موجود در محیط زیست باشد، اما کاهش استخراج آب نیز ممکن است اثرات منفی بر روی شهرها و جوامع کوچک وابسته به کشاورزی آبی داشته باشد.
برای اینکه امنیت آب به طور مؤثر مدیریت شود، استفاده از ابزارهای اقتصادی و سیاسی را نمی توان نادیده گرفت، بلکه به دلیل تأثیر زیاد آنها بر جامعه و محیط زیست، می بایست بیشتر مورد توجه قرار گیرند. بنابراین مدیریت مؤثر تأمین آب به طراحانی نیاز دارد که “شاخص های سه گانه” را محاسبه و سیاست ها را با درنظر گرفتن اثرات اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی آنها ارزیابی کنند. به منظور مقابله با این پیچیدگی و هماهنگی مؤثر سیاست ها، اغلب چنین استدلال می شود که ابزارهای اقتصادی و سیاسی بایستی به عنوان بخشی از چارچوب نامحدود مدیریت یکپارچه منابع آب (IWRM) استفاده شود.
IWRM یک چارچوب طراحی شده برای بهبود مدیریت منابع آب براساس 4 اصل کلیدی می باشد که در سال 1992 در کنفرانس آب دوبلین و اجلاس توسعه پایدار ریودوژانیر تصویب شد. در این اصول آمده است که:
- آب شیرین یک منبع ضروری محدود و آسیب پذیر برای حفظ حیات، توسعه و محیط زیست می باشد.
- توسعه و مدیریت منابع آب، بایستی براساس یک رویکرد مشارکتی با حضور بهره برداران، طراحان و سیاست گذاران در تمام سطوح باشد.
- زنان در ارائه، مدیریت و حفاظت از منابع آبی نقش مهمی ایفا می کنند.
- آب دارای ارزش اقتصادی رقابتی است و باید به عنوان یک کالای اقتصادی شناخته شود.
بنابراین IWRM تعریف تجویز شده ای برای “چگونگی مدیریت آب ” نمی باشد، بلکه غالبا یک چارچوب وسیعی است که در آن تصمیم گیرندگان می توانند به طور مشترک درمورد اهداف مدیریت منابع آب تصمیم بگیرند و کاربرد ابزارهای مختلف را برای رسیدن به آن اهداف هماهنگ کنند. با توجه به اینکه هر کشوری از نظر تاریخی، شرایط اجتماعی – اقتصادی، زمینه های فرهنگی و سیاسی و ویژگی های زیست محیطی متفاوت است، هیچ طرح واحدی برای IWRM وجود ندارد و می تواند در مقیاس محلی برای حل مشکلات پیش رو به روز شود.
به عنوان یک نتیجه کلی، اهداف IWRM در کشورها و مقیاس های مختلف بر مبنای اهمیت اثرات اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی فرق می کند، به عنوان نمونه شیلی بر اهمیت بهره وری اقتصادی تأکید دارد، در حالیکه آفریقای جنوبی و هلند، به ترتیب بر تأکید بیشتر بر اهداف اجتماعی و زیست محیطی تمایل دارند. در حالیکه نباید اینطور باشد. با این حال فکر می شود که همیشه موازنه ای بین این اهداف وجود دارد و می توان از یک رویکرد کاملا یکپارچه ای برای مدیریت امنیت آبی در رسیدن به نتایج برد – برد کمک گرفت که منجر به دستیابی به بیش از یک هدف خواهد شد. برای نمونه، استفاده از یک طرح مناسب برای قیمت گذاری منابع آب، می تواند موجب توسعه بهره وری اقتصادی شود، سودهای زیست محیطی حاصل از کاهش تقاضای آب را داشته باشد و اگر سرمایه ای برای گسترش ارائه خدمات یا طرح های یارانه ای برای خانواده های کم درآمد درنظر گرفته شود، سودهای اجتماعی را نیز ایجاد می کند.
درحالیکه تفاوت های اجرایی در سراسر کشور می تواند تعریف IWRM را با مشکل روبرو سازد و درسطح وسیعی توسط تعدای از تمایلات اساسی توصیف شود. در مرحله اول، چنین تمایلی وجود دارد که حرکتی به دور از ابزارهای دستور و کنترل باشد که بر روی مدیریت عرضه آب تمرکز می کند، مانند زیرساخت های آبی بزرگ مقیاس، به همراه مدیریت تقاضا با استفاده از ابزار اقتصادی. این تغییر در تمرکز یک رویکرد انعطاف پذیر در مدیریت آب ایجاد کرده است و برای حل مشکلات امنیت آب در مقیاس محلی، به توسعه ابزارهای نوآورانه ترغیب می کند.
در مرحله دوم، IWRM منجر به افزایش آگاهی نسبت به اهمیت توسعه پایدار و تلفیق ملاحظات اجتماعی و زیست محیطی در مدیریت منابع آب می شود.
سوم، IWRM تمایل دارد که منجر به حرکتی دور از بالا به پایین شود، رویکردی متمرکز بر امنیت آب به همراه انعطاف پذیری بیشتر، رویکردهای غیرمتمرکز که شامل ساختارهای مختلف حاکم در سطح یک منطقه، حوضه و سطح بین المللی می شود.
درنهایت، در چارچوب IWRM، تأکید بر همکاری ذینفعان و مشارکت جوامع محلی در تصمیم گیری افزایش خواهد یافت. برخی از مزایای همکاری گسترده تر عبارتند از: ترکیب دانش تخصصی، ترغیب بیشتر به راه حل های نوآورانه برای حل مسائل به دلیل تنوع بیشتر دیدگاه ها، تشویق به همکاری و کاهش ریسک وقوع نزاع بر سر منابع آبی و توسعه راه حل هایی که کاملا راه گشا، فراگیر و دمکراتیک هستند، در نتیجه به پشتیبانی گسترده تر و نتایج پایدار منجر خواهد شد.
یکی از مهم ترین نقاطی که IWRM موفق بوده است حوضه رودخانه لرما – چاپالا، یکی از حوضه های دارای تنش شدید آبی در جهان است. رشد سریع جمعیت به همراه توسعه صنعت و کشاورزی به ناهماهنگی جدی بین آب برداشتی و آب دردسترس منجر شده است. علاوه براین، افزایش رقابت بر سر منابع آب حوضه و نظارت ضعیف، به برداشت بیش از حد از منابع آبی سطحی و زیرزمینی، درگیری فزاینده برسر تخصیص منابع آب و سطح قابل توجه آلودگی آب و فرسایش خاک منجر شده است. درنتیجه، در طول دوره 1981 تا 2001، دریاچه چاپالا 90% از حجم طبیعی خود را از دست داد و آب باقیمانده به شدت آلوده شد.
به هرحال اخیرا با توجه به اقداماتی که در راستای IWRM و به تبع آن، بهبود در نظارت بر آب صورت گرفته، شرایط به سمت بهبود پیش می رود: ظرفیت طبیعی دریاچه به حالت اول برگشته است، کیفیت آب با حذف حدود 60% از میزان برداشت ها بهبود یافته است، راندامان آبیاری افزایش یافته است و سرمایه گذاری جهت تأمین هزینه برنامه های بهداشتی و تصفیه آب صورت گرفته است.
با تشکیل شورای حوضه لرما – چاپالا، مطالعات هیدرولوژیکی در سطح حوضه انجام شد و یک مدل برای ارزیابی تأثیر سیاست های مختلف بازتخصیص آب با توجه به معیارهای اقتصادی، اجتماعی، فنی، سیاسی و زیست محیطی توسعه داده شد. پس از آن، این مدل به عنوان مبنایی برای اصلاح آب حوضه، مورد استفاده واقع شد. همچنین این شورا همکاری گسترده با ذینفعان حوضه را تقویت کرد و گام هایی را در جهت شفاف سازی کارهایش برداشت تا سطح منازعات را در اثر بازتخصیص کاهش دهد.
اگرچه در حوضه لرما – چاپالا، حرکت به سمت IWRM، یک فرایند طولانی و دشوار بوده است، ولی پس از 30 سال، سودهای حاصل از آن در حال تحقق یافتن است.
چنین مناطق مطالعاتی بیانگر این حقیقت است که IWRM می تواند منجر به راه حل های پایدار اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی برای مسائل پیچیده منابع آبی شوند، با این حال باید توجه داشت که چنین شرایطی همیشه حاکم نیست. روش های مبتنی بر IWRM در طرح هایی که چگونگی بهبود مدیریت آب دشوار است می تواند ارزیابی ناموفقی را از موفقیت و شکست داشته باشد. به این ترتیب، اگرچه ممکن است مردم مجموعه ای از راه حل های تجویزی را برای حل مسائل منابع آبی بخواهند، اما در واقعیت، مسائل پیچیده نیازمند راه حل های پیچیده ای است و یکی از دلایل اصلی برای استفاده از IWRM ممکن است این باشد که انعطاف پذیری آن پذیرفتنی است و چالش های ناشی از پیچیدگی ها را محاسبه می کند.
