نیاز به زهکشی یک مساله پویا و دینامیک است زیرا با گسترش کشاورزی خواه ناخواه برخی اراضی نیاز به زهکشی پیدا خواهند کرد. از طرفی می دانیم که توسعه زهکشی در یک منطقه موجب می شود تا شرایط هیدرولوژیکی طبیعی منطقه مذکور، تغییر کرده و با حاصلخیز شدن ازاضی، بهره وری کشاورزی افزایش یابد.هر چند که زهکشی ارزش زیست محیطی را ممکن است بهبود بخشد اما در بعضی از موارد نیز باعث تخریب محیط زیست می شود. زهکشی مصنوعی باعث می شود مسیر و روند طبیعی تخلیه آب از زمین تغییر پیدا کند. این امر اگرچه برای اراضی زهکشی شده مفید خواهد بود ولی منطقه ای را که در پایاب زمین، زه آب ها بدان می ریزد تخریب خواهد کرد. به طور کلی اثرات زهکشی بر رژیم هیدرولوژیکی و هیدروشیمیایی از نظر زیست محیطی می تواند در برخی شرایط مثبت و در پاره ای بی اثر و یا حتی منفی باشد. بنابراین قبل از برنامه ریزی و اجرای طرح های زهکشی لازم است تاثیرات زیست محیطی سیستم های زهکشی ( Drainage Environmental Impacts ) مورد مطالعه و ارزیابی قرار گیرد. زیرا شواهد زیادی را ( به خصوص در کشورمان ) می توان برشمرد که ورورد زه آب های اراضی به تالاب ها یا باتلاق ها باعث تخریب آن ها شده است.
1-رژیم جریان آب
هر چند زهکشی بر توازن سالانه آب تاثیر زیادی ندارد اما به دلیل آن که تخلیه آب را سرعت بخشیده و این فرآیند با جریان طبیعی آب در تعارض می باشد در نتیجه هیدروگراف جریان اراضی زهکشی شده را تغییر می دهد. بسته به نوع سیستم زهکشی و امکان ذخیره سازی آب در مخازن، جریان آب در آبراهه ممکن است افزایش یا کاهش پیدا کند. معمولا احداث زهکش های سطحی میزان جریان در آبراهه ها را افزایش و زهکش های زیرزمینی دبی جریان در آبراهه ها را کاهش می دهد. علاوه بر این، جریان آب در پایین دست با لایروبی زهکش های اصلی و یا تغییر در ابعاد کانال ها تغییر می کند. در بعضی موارد ممکن است خطر بروز سیل در مناطق پایین دست را افزایش داده، شرایط اکولوژی منطقه را تغییر و بر حق آبه های ( به حقوق هر فرد برای استفاده از منابع آب، حق آبه می‌گویند ) پایین دست به لحاظ کیفی و کمی موثر واقع گردد. همچنین پوشش گیاهی طبیعی و وضعیت زیستی جانورانی که در پایین دست اراضی زهکشی شده زندگی می کنند به شدت تحت تاثیر طرح های زهکشی قرار می گیرند. از بین رفتن زیبایی های طبیعی و تغییر در تنوع زیستی از جمله موارد دیگری است که در اجرای طرح های زهکشی می بایستی در نظر گرفته شود.
2-کیفیت آب
زه آب ها محتوی مقدار زیادی مواد غذایی گیاهی هستند که از خاک شسته شده اراضی زهکشی شده و همراه با جریان آب زهکشی وارد رودخانه ها یا تالاب ها می شوند. این عمل در مقیاس وسیع باعث یوتروفیکاسیون ( Eutrophication ) یا غنی شدن آب از مواد غذایی می گردد. شکل زیر گویای این پدیده است. رشد سریع و توده ای جلبک ها، فیتوپلانکتن و علف های هرزآبی در تالاب ها و رودخانه ها نشانه های این فرآیند به شمار می روند. وجود علف کش ها و آفت کش ها در زه آب باعث سمی شدن آب رودخانه یا … می شوند که زه آب ها به آن می ریزند. مواد آلاینده و شوری زه آب ها و تاثیر آن بر آب هایی که جریان زهکش به آن می ریزد از دیگر مسائلی است که اراضی زهکشی شده بوجود می آورد. علاوه بر این باید توجه داشت که اثر زهکشی بر آلودگی آب ها عمدتا به دلیل استفاده فراوان از مواد شیمیایی در کشاورزی ( Agrochemicals ) و ضایعات دامی است. حتی احداث زهکش های سطحی به دلیل کاهش فرسایش خاک از ورود فسفات ها به توده های آب جلوگیری می کند ولی احداث زهکش های زیرسطحی خروج مواد ازت را افزایش می دهد. علاوه بر نقش آلودگی از منابع غیر نقطه ای ( Diffuse Sources ) بیشتر مواد آلاینده از منابع نقطه ای ( Point Sources ) وارد توده های آب می شود. منابع نقطه ای شامل دفع غیر کنترل شده و تصفیه نشده مواد آلاینده از مناطق مسکونی و صنعتی است که توسط اراضی زهکشی شده، خارج و وارد رودخانه ها یا دریاچه ها می شود.
3-تالاب ها و زهکش حفاظتی
تالاب ها ( اراضی ماندآبی طبیعی ) نقش بسیار مهمی در تنظیم سیکل هیدرولوژی منطقه داشته و زیستگاه بسیاری از جانوران و گیاهان به شمار می روند. بسته به شرایط محلی، تالاب ها مخازنی هستند که آب اضافی منطقه وارد آن شده و به عنوان یک تنظیم کننده در روندسازی هیدروگراف جریان رودخانه ها نقشی حیارتی دارند. تجربه نشان داده است که خشک کردن تالاب ها می تواند دبی اوج سیلاب ها را 30 تا 50 درصد افزایش دهد.زهکشی و به اصطلاح احیاء اراضی تالابی بر هیدرولوژی آب های زیرزمینی نیز موثر است. سطح آب زیرزمینی در مناطق اطراف تالاب نیز پایین آورده شود. تالاب ها در بعضی شرایط سطح ایستابی را تغذیه کرده و باعث ابدار شدن چشمه ها و برخی آبراهه ها می گردند. به طور کلی با زهکشی تالاب ها رژیم هیدرولوژی منطقه تعادل خود را از دست داده و خشک شدن آن ها اکولوژی منطقه را نیز تغییر خواهد داد. نقش تصفیه کنندگی تالاب و به تله انداختن رسوبات را نیز نباید از یاد برد. به طوری که در اکثر مکان هایی که تالاب ها زهکشی و به اراضی کشاورزی تبدیل شده اند بر کیفیت آب منطقه تاثر منفی داشته است. در شرایطی که زهکشی معمولی باعث خشک شدن بیش از حد رژیم هیدرولوژی منطقه گردد باید زهکشی به صورت حفاظتی صورت گیرد. به عنوان مثال زهکشی معمولی در حاشیه اراضی جنگلی ممکن است در برخی شرایط سطح ایستابی را به قدری پایین بیاورد که باعث خشک شدن درخت ها گردد. در این وضعیت باید به صورت کنترل شده، زهکشی انجام پذیرد تا پایین آوردن سطح ایستابی بر سایر بخش های مصرف آب تاثیر منفی نداشته باشد. به طور کلی زهکشی حفاظتی به مجموعه تمهیدات زهکشی گفته می شود که در جهت حفاظت از اکوسیستم های طبیعی باشد.
4-بهداشت عمومی
زهکشی یکی از عملیاتی است که می تواند عوامل بیماری زایی که در آب یا محیط مرطوب زندگی می کنند را کنترل نماید. از جمله این بیماری ها می توان به مالاریا و پیوک اشاره کرد. خشک کردن ماندآب ها باعث می شود که حشرات یا کرم های ناقل این بیماری ها نتوانند سیکل زندگی خود را تکمیل نمایند. ماندآب ها تنها مربوط به اراضی کشاورزی نیست بلکه هر گونه آب راکد در اطراف منازل روستاییان یا کناره جاده ها و محل احداث ساختمان ها می تواند محیطی مناسب برای رشد هوامل بیماری زا باشد. زهکشی این مناطق نیز به سلامت و بهداشت عمومی کمک خواهد کرد.
