آیا آب های ژرف ، کلیدی برای گذر از بحران کم آبی خواهد بود؟

بسیاری از مردم حتی دانشگاهیان و کارشناسان، منابع آب های ژرف را همان منابع آب فسیلی تصور می کنند حال آنکه چنین نیست و این یک خطای بزرگ است. آب های ژرف از جمله آب های زیرزمینی محسوب می شوند. این آب ها نیز شامل انواع مختفی است اما هنوز تقسیم بندی جامعی برای آنها ارائه نشده است. اما در منابع متفرقه و کتاب هیدروژئودینامیک دکتر آریامنش، منابع آب ژرف را به 5 دسته تقسیم نموده است:

منابع آب ژرف فسیلی

آبهایی هستند که در طی هزاران سال در اعماق زمین محبوس شدند که این منابع هم خود منشأ های مختلفی دارند. به عنوان مثال برخی از این آبها حاصل خشک شدن دریاها و ایجاد خشکی ها بوده اند که در طی چندین هزار سال روی باقی مانده این آب ها به وسیله ماسه سنگ ها پوشانده شد. از جمله این منابع فسیلی، سفره آب زیرزمینی در کشور لیبی است. اینگونه آبها در چرخه هیدرولوژیکی آب شرکت ندارند. منابع آب ژرف به ویژه آب های فسیلی بسیار ارزشمند بوده و از آنها به عنوان منابع آبی استراتژیک نیز یاد می شود. در برخی از نقاط جهان این منابع تنها راه چاره جهت گذر از بحران آبی است. به عنوان مثال کشور لیبی در صورت عدم استفاده از این منابع ژرف قابل سکونت نخواهد بود.

منابع عظیم آب های ژرف فسیلی در کشور لیبی اولین بار در سال 1953 و در حین حفاری های نفتی کشف شد. حجم این مخزن عظیم آب زیرزمینی در حدود 150 هزار کیلومتر مکعب تخمین زده شده است. پس از ملی شدن نفت در کشور لیبی و بهبود وضع اقتصادی و قدرت مالی این کشور، پروژه “عظیم ترین رودخانه مصنوعی ساخت بشر” توسط معمر قذافی رئیس جمهور لیبی در سال 1980 کلید خورد. هزینه این پروژه که در واقع سیستمی زیرزمینی جهت برداشت روزانه 6.5 میلیون متر مکعب از 1300 حلقه چاه فسیلی و انتقال آن به نقاط مختلف کشور لیبی بود، در حدود 30 میلیار دلار تخمین زده شده بود. با شروع جنگ های داخلی در این کشور و سرنگونی قذافی، این پروژه پس از گذشت 37 سال هنوز به اتمام نرسیده است.

پروژه ای مشابه جهت بهره برداری از آب زیرزمینی فسیلی در کشور اردن نیز انجام گرفت. پس از کشف سفره های آب زیرزمینی فسیلی بزرگی با نام Disi در مرز اردن و عربستان، پروژه ای برای بهره برداری سالانه 99 میلیون مترمکعب آب ژرف و انتقال آن به پایتخت اردن، کلید خورد اما پس از کشف آلاینده های رادیواکتیوی در آبهای این سفره زیرزمینی این پروژه متوقف شد. هرچند که وجود مواد رادیواکتیوی در منابع آبی ژرف بسیار شایع است و در بسیاری از موارد می­توان با فرآیندهای مربوط به سختی گیری آب این مشکل را حل نمود. لازم به ذکر است که کشور عربستان نیز از این منبع آبی فسیلی جهت تامین آب آشامیدنی و حتی کشاورزی خود، بهره می­ جوید. به غیر از این کشورها، استفاده از آب های ژرف، به ویژه آب های ژرف فسیلی در بسیاری از نقاط دنیا از جمله شمال هند، فلسطین اشغالی، یمن و مصر مورد مطالعه و بهره برداری قرار گرفته است.

منابع آب ژرف ژئوترمال یا معدنی

این گونه منابع نیز در چرخه هیدرولوژیکی آب شرکت ندارند. این نوع آبها در اعماق زمین و در فعل و انفعالات شیمیایی مربوط به مواد آتشفشانی شکل گرفته اند. حتی در تحقیقی منتشر شده که مقدار آب موجود در لایه های زیرین زمین (400 مایل از سطح زمین) سه برابر کل آب های موجود در سطح زمین است. البته بخش زیادی از این منابع غیر قابل دسترسی هستند. اما چیزی که مشخص است میزان بالای املاح موجود در این منابع است، بنابراین نمی توان از آنها به عنوان منبعی جهت استفاده بشر استفاده نمود.

منابع آب ژرف با ساختار نفتی

اصولا در بیشتر سفره ­های نفتی زیر زمین به میزان قابل توجی نیز آب وجود دارد. به شکلی که نفت در قسمت بالاتر و آب در زیر آن قرار می گیرد. این منابع آبی نیز از کیفیت مناسبی جهت بهره برداری برخوردار نیستند و در صورت برداشت نیازمند تاسیسات بسیار پیشرفته برای بهبود کیفیت آن خواهند بود.

منابع آب ژرف آبرفتی

این منابع از جمله منابع ژرف آبی هستند که در زیر زمین حرکت می کنند ئر در لایه های رسوبات آهکی زمین با ضخامت بیش از 700 متر ذخیره شده اند. این منابع تجدید پذیر محسوب می شوند و به عبارتی می توانند در چرخه هیدرولوژیکی آب شرکت داشته باشند اما مدت زمان کامل شدن یک چرحه از آنها ممکن است بسیار طولانی باشد. میزان کیفیت آنها نیز بسته به نوع رسوبات آبخوان می­تواند متفاوت باشد.

منابع آب ژرف گسلی

شکاف های موجود در ساختار زمین یا به عبارتی ساختارهای گسلی زمین بستر مناسبی برای ذخیره و حتی حبس آب هستند. البته بسته به نوع ساختار زمین شناختی گسل ها و با توجه به شیب هیدرولیکی میتوانند حرکت کرده و حتی از دسترس خارج شوند. این منابع نیز جزو منابع آب ژرف تجدید پذیر محسوب می شوند و نسبت به سایر آب های ژرف کیفیت مناسبتری دارند. این آب ها به تازگی به عنوان منابع آب جایگزین و حل بحران آبی آینده به ویژه در کشور عزیزمان مورد مطالعه قرار گرفته اند.

البته به گفته دکتر امین علیزاده، آب‌های ژرف عموماً دمایی بالاتر از 65 درجه سانتی‌گراد دارند بنابراین این آب‌ها تا وقتی خنک نشوند امکان استفاده ندارد. همچنین آب‌های فسیلی شور و حاوی مقداری زیادی املاح هستند بنابراین برای استفاده از آن‌ها، آب‌ها باید املاح زدایی شوند. وی همچنین اشاره کرد در صورتی که آب‌های فسیلی در لایه‌های آهکی قرار داشته باشند امکان بهره‌برداری و جابه‌جایی آن وجود دارد ولی اگر این آب‌ها در لایه ماسه سنگ‌ها قرار گرفته باشند امکان برداشت از آن‌ها بسیار سخت است. بنابراین مشخص است بهره برداری از این منابع ارزشمند، ساده نبوده و نیازمند بررسی همه جانبه است.

طرح مطالعاتی منابع آب های ژرف در ایران

در ایران، طرح مطالعاتی منابع آب های ژرف در دو منطقه هزار مسجد خراسان و زابل سیستان بلوچستان و با سرمایه گذاری 250 میلیون دلاری روسیه در حال انجام است. بحث آب ژرف در ایران، در پی کشف تصادفی آب در عمق بیش از 500 متر، در حین حفاری های شرکت ملی فولاد ایران مطرح شد. به گفته معاون وزیر نیرو، بر اساس تخمین ها 1.5 تا 2 میلیار آب ژرف تجدیدپذیر در کشور ایران وجود دارد. به گفته راعی یکی از مقامات مسئول در وزارت نیرو، عمق این منابع ژرف در هر کشور متفاوت است، به عنوان مثال در کشور اندونزی و بنگلادش، به دلیل بالا بودن سطح آب زیرزمینی، چاه های 150 متری، جزء آب ژرف به حساب می آیند، در اردن آب ژرف در عمق 1200 متر و در لیبی و الجزایر در عمق 800 تا 1600 متر. این مقام مسئول اشاره کرد که در ایران عمق چنین منابع ژرفی از 400 متر زیر زمین شروع می­شود.

جمع بندی

در جمع بندی مبحث آب ژرف به این نکته پی می­ بریم که جهت استفاده از این منابع با ارزش، مطالعات بسیار دقیق و کافی مورد نیاز بوده و حتی در صورت امیدبخش بودن مطالعات، بحث هزینه های حفاری، تاسیسات بهبود کیفیت این آب ها، سیستم های خنک کننده آب های ژرف جهت کاهش صدمه به تاسیسات و افزایش عمر سامانه و هزینه های نگه داری پس از آن، همه و همه باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد. اما مساله اصلی اینجاست که آیا واقعا وقت آن رسیده که از آب­های ژرف به عنوان منابع جایگزین فعلی استفاده نمود؟

براساس آخرين آماري كه شركت مديريت منابع آب ايران و معاونت فني و پژوهش‌هاي آتي منتشر كرده است، از سال 1326 تاكنون 1184 سد در كشور در مرحله مطالعاتي، اجرايي و بهره‌برداري قرار دارد كه از اين رقم 492 سد در مرحله مطالعاتي و 144 سد در مرحله اجرايي قرار دارند و 548 سد نيز به بهره‌برداري رسيده است این در حالی است که تعداد سدهای موجود در کشور تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی 13 مورد بوده است. به گفته مقامات با توجه به افزایش جمعیت، چاره ای جز احداث سد برای تامین آب مورد نیاز این جمعیت نبوده است. در کنار سدسازی های مکرر در کشور، تعداد چاه­های غیر مجاز نیز روبه افزایش است. در آخرین اخبار منتشر شده، ایران حدود 90% از منابع آب تجدیدپذیر خود را به مصرف رسانده است این درحالی است که میانگین جهانی استفاده از این آب ها، 40% است. به گفته متخصصین این مقدار باید از 55 میلیارد مترمکعب در سال به 26.5 میلیاردمترمکعب تقلیل یابد تا از رخداد  فاجعه ای بزرگتر و خشکسالی دائمی در کشور جلوگیری شود.

همچنین لازم به ذکر است، بیش از 90 درصد آب مصرفی کشور صرف کشاورزی می­شود. طبق گزارش جهانی فائو در سال 2000، راندمان آبیاری در کشور  ایران 32 درصد بوده که این رقم طبق گزارشات وزارت جهاد کشاورزی حدود 40 درصد بوده است؛ این در حالیست که در اکثر کشورهایی که از نظر اقلیمی، مشابه ایران هستند راندمان آبیاری بالاتر از کشور ماست.

چیزی که در سال های اخیر در کشورمان بسیار مورد بحث است، عدم مدیریت صحیح منابع آب است که بارها و بارها در کنفرانس ها و مطبوعات به آن اشاره می شود، اما علی رغم علم به این مساله، اکثر راه حل­هایی که برای رفع مشکل کمبود آب ارائه می شود راه حل های سازه ای، با هزینه های هنگفت است. از جمله استخراج آب ژرف، انتقال آب از دریای عمان و خلیج فارس به مرکز کشور و شیرین کردن آب آن، انتقال آب از دریای خزر و …

آیا با تخصیص این هزینه های سرسام آور به بخش تسهیلات آبیاری و تشویق کشاورزان به استفاده از روش های نوین آبیاری جهت بالا بردن راندمان آبیاری کشور، یا تغییر در شیوه مدیریت منابع آبی فعلی، روش صحیح تری برای عبور از مشکل بی آبی آینده کشور نخواهد بود؟

منبع: + ، + ، + ، + ، + ، +