گاهی در رسانه ها و نیز در سیاست هاي رسمی، از منابع آب ژرف به عنوان راه حل اساسی براي خروج کشور از بحران آب اشاره می شود. در آذرماه سال 1394 معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا از امضاي تفاهم نامه اي به منظور شناسایی منابع آب ژرف در کشور خبر داد (ایسنا) در میان اظهارنظرهاي مختلف در مورد منابع آب ژرف که در رسانه ها مطرح می شود، ایده بهره برداری از آب های ژرف به عنوان راه حل اساسی براي خروج کشور از بحران آب یاد شده است. این نوشتار سعی دارد که  بهره برداری از آب های ژرف به عنوان راه حلی براي برون رفت از کشور از بحران منابع آب را به چالش بکشد و به راهکارهاي منطقی براي این منظور اشاره کند.

اصولاً حد مشخصی براي ژرف بودن یک منبع آب ذکر نشده و تعریف واضحی از حد عمق براي عمیق تلقی شدن یک سفره آب زیرزمینی مطابق با آنچه امروزه در کشور از آن به عنوان آب هاي ژرف یاد می شود ارائه نشده است. آنچه از مباحث مطرح شده در مورد آب هاي ژرف برمی آید، منظور از آب هاي ژرف، آب هاي فسیلی، آب هاي موجود در قسمت هاي عمیق سفره هاي آب زیرزمینی آبرفتی و سازندي عمیق و آب موجود در پهنه هاي گسلی عمیق است که بازهم براي هیچکدام حدي از عمق تعریف نشده است.

کلیه منابع آب یاد شده به دلیل واقع بودن در عمق زیاد و زمان ماند طولانی، داراي املاح محلول بسیار زیادتري نسبت به منابع آب زیرزمینی معمول و کم عمق تر هستند. از میان منابع آب ژرف معرفی شده، آبهاي فسیلی (مثل آب شور محبوس در میادین نفتی)، جزء آبهاي تجدیدناپذیر بوده و به طور طبیعی در چرخۀ آب شرکت نمی کنند.

ایده بهره برداری از آب های ژرف از کجا ناشی می شود؟

صرفنظر از امکان علمی و وجود منابع آب ژرف در احجام قابل توجه براي بهره برداری از آب های ژرف از یکسو و کیفیت این آبها براي مصارف مختلف و هزینه هاي مترتب براي اکتشاف، استخراج، انتقال و تصفیه این منابع از سوي دیگر، نکته اي که می بایست توجه مسئولین را در خصوص گرایش به این منبع آبی جلب کند، پاسخ به این سؤال است که اصولاً نیاز به تأمین آب جدید مثل توجه به ایده بهره برداری از آب های ژرف از کجا ناشی می شود؟

مسلماً نیاز به تأمین منابع آب جدیدی همچون بهره برداری از آب های ژرف وقتی به وجود می آید که کمبود احساس شود. با پذیرفتن کمبود در منابع آب، این سؤال مطرح می شود که منشأ این کمبود چیست؟ پرواضح است که مدیریت تأمین محور جوابگوي نیازهاي کمبود نیست؛ چراکه این نحوة مدیریت قبلاً آزموده شده و همواره با وجود تأمین منابع آب جدید (همگام با افزایش تقاضا براي آب)، بدون اینکه تغییر جدي و اثربخشی در استفاده بهینه و حداکثري از واحد آب تولیدي در کشور به وجود آمده باشد، نیاز به منابع جدید افزایش پیدا کرده است.

تولید ناخالص داخلی (GDP) به ازاي مصرف واحد آب، میتواند به عنوان مقیاسی براي سنجش استفاده بهینه و حداکثري از منابع آب باشد. طبق گزارش بانک جهانی، در سال 2014 تولید ناخالص داخلی به ازاي مصرف واحد آب، در روسیه 28 دلار، در سوئد 193 دلار، در ترکیه 21 دلار، در بریتانیا 320 دلار و در ایالات متحده آمریکا 33 دلار است درحالیکه این مقدار در ایران تنها 5 دلار بوده است. می بینیم که مقدار تولید ناخالص داخلی ایران (که متوسط بارندگی در آن یک سوم متوسط جهانی است) به ازاي واحد آب مصرفی، بسیار کمتر از کشورهایی است که مقادیر آب تجدیدپذیر بسیار بیشتري از کشور ما در اختیار دارند. اگر مقادیر تولید ناخالص داخلی را براي مصرف آب در بخش کشاورزي کشور (که عمده ترین مصرف کننده آب است) در نظر بگیریم و آن را با دیگر کشورها مقایسه کنیم به ارقام ناامیدکننده تري خواهیم رسید و این بدان معنی است که کشور ایران هنوز نتوانسته است از منابع آب فعلی در دسترس استفاده بهینه و حداکثري داشته باشد و تأمین منابع آب جدیدی همچون بهره برداری از آب های ژرف هم سرنوشتی همانند منابع آب فعلی پیدا خواهد کرد.

نکتۀ دیگر این است که کشور ایران هنوز به بلوغ مدیریتی لازم در مدیریت منابع آب نرسیده است. وجود دیدگاه تأمین محور در مدیریت منابع آب، هرازچندگاه به شکل هاي مختلفی مثل حداکثر کنترل رواناب ها، طرح هاي انتقال آب بین حوضه اي، شیرین سازي و انتقال آب دریا، افزایش عمق بهره برداري از آبهاي زیرزمینی و … بروز می کند؛ که ریشه در دیدگاه هاي فناوري محور در مدیریت منابع آب دارد و نشان می دهد که برنامه ریزان و تصمیم گیران از گذشته تاکنون، راه حل مشکلات را در به کارگیري فناوري و تأمین منابع که راه حل های سخت افزاري و البته نمایشی تر و سهل الوصول است می بینند و حرکت به سمت راه حل هاي مدیریتی و نرم افزاري که مستلزم صرف زمان زیادتر است، کمتر به چشم می خورد.

ایده طرفداران بهره برداری از آب های ژرف

یکی از نکاتی که برخی را به طرفداري از ایده بهره برداری از آب های ژرف وامیدارد نیز جذابیت هاي فناورانه در اکتشاف و استخراج منابع آب از اعماق زیاد است. چه تضمینی وجود دارد که تأمین منابع آب جدید مثل انتقال آب، شیرین سازي، بهره برداری از آب های ژرف و هر راه حل دیگر تأمین محور، رسیدن به بلوغ را در مدیریت منابع آب همچون گذشته به تأخیر نیندازد و حرکت کشور به سمت حداکثر تولید به ازاي مصرف واحد آب را متوقف نکند؟

در روزگاري نه چندان دور با ورود فناوري حفاري دستگاهی و پمپاژ، استحصال آب از قسمت هاي عمیق تر سفره هاي آب زیرزمینی میسر شد و منابع آب جدیدي در دسترس قرار گرفت ولی متأسفانه، استفاده اصولی و صحیح از این فناوري براي اعمال مدیریت صحیح منابع آب به فراموشی سپرده شد و به جاي تکیه بر استفاده بهینه از واحد آبِ استحصالی براي افزایش تولید و درآمد، مقدار استحصال افزایش یافت. این تجربۀ تلخی است که کشور با رویکردهاي تأمین محور در مدیریت منابع آب با آن مواجه شده است و نگرش به بهره برداري از آبهاي ژرف قبل از رسیدن به بلوغ مدیریتی لازم، تکرار اشتباه راهبردي است که در گذشته آزموده شده و آزموده را آزمودن خطاست.

مسئله اساسی دیگر، ساختار ناصحیح و غیر کارشناسی حاکم بر مدیریت منابع آب در کشور است که امکان دخالت هاي سیاسیون و دیگر متنفذان محلی در مدیریت منابع آب در یک منطقه را فراهم و تسهیل کرده است. این ساختار نامناسب باعث شده است که مفاهیمی مانند یکپارچه نگري در مدیریت منابع و حکمرانی آب در سطوح اجرایی و محلی به کلی نادیده انگاشته شوند. تقریباً همۀ کارشناسان حوزة منابع آب آگاهی دارند که واحد مدیریت در منابع آب حوضۀ آبریز است و شکل صحیح مدیریت و برنامه ریزي منابع آب فقط در قالب واحدهاي هیدرولوژیکی به نام حوضۀ آبریز کارآمد و صحیح است و لازم است که در یک حوضۀ آبریز، تمام آب هاي تجدیدپذیر ازجمله منابع آب سطحی و زیرزمینی (که در ارتباط کامل با هم قرار دارند) به صورت یکپارچه مدیریت شوند. انطباق ساختارهاي مدیریت منابع آب بر تقسیمات سیاسی (شرکت هاي آب منطقه اي استانی و ادارات شهرستانی)، خطایی بزرگ در مدیریت منابع ایران است که هزینه هاي سنگینی را بر کشور تحمیل می کند.

می توان به صراحت اذعان کرد که منابع آب در حوضه هاي آبریز توسط واحدهاي مختلف سیاسی مدیریت می شوند؛ براي مثال حوضۀ آبریز دریاچه نمک که از زیر حوضه هاي حوضه آبریز فلات مرکزي ایران است، تحت مدیریت 9 استان قرار دارد؛ یا حوضه آبریز کارون بزرگ توسط 7 استان مدیریت میشود. اعمال دیدگاه هاي سیاسی و توسعه اي استان ها در مدیریت منابع آب در حوضه هاي آبریز باعث می شود که هر کدام از استانها با سعی در استفاده حداکثري از منابع آب موجود در محدودة سیاسی آن استان، بدون در نظر گرفتن دیدگاه یکپارچه در مدیریت حوضۀ آبریز، با هم به رقابت بپردازند. این وضعیت در تقسیمات سیاسی کوچکتر در قالب شهرستان ها هم مشاهده می شود.

اصرار بر استقرار کاربري هاي پرمصرف منابع آب، اصرار بر توسعه تولیدات کشاورزي با تأکید بر تأمین منابع آب جدید به هر قیمت (بدون توجه به توسعه تولید با تکیه بر مصرف بهینه از آب موجود)، احداث سدهاي بی شمار و … همه و همه زاییده همین ساختار مدیریتی ناصحیح و ناکارآمد منابع آب در کشور است. در واقع در ساختارهاي فعلی مدیریت منابع آب، آب حکمرانی نمی کند بلکه سیاستمداران و متنفذان محلی بدون اینکه امکان اعمال دیدگاه مدیریت یکپارچه منابع آب فراهم باشد، بر این منابع حکمرانی می کنند.

در این ساختار غلط، برنامه هاي حفاظتی منابع آب نیز، یا عقیم مانده یا به شکل ناقص به اجرا در می آیند و از طرف مسئولان سیاسی استان ها به عنوان مانعی در مسیر توسعه تلقی می شوند یا از طرف نمایندگان حوزه هاي انتخابی به عنوان عاملی براي عدم رضایت عمومی به شمار می آیند و به تبع آن، یا به نحوي با برنامه هاي حفاظتی مخالفت می کنند و یا کمتر روي خوش به آنها نشان می دهند. باز چه تضمینی وجود دارد که بهره برداري از آب هاي ژرف در همین تسلسل مدیریت تأمین محور، منابع جدید احتمالی آب را به نابودي نکشاند؟

در پایان به این نکته تأکید می شود که نگرش بهره برداري از منابع آب ژرف چیز جدیدي نیست و در ردیف سیاست هاي تأمین محور مثل انتقال آب و امثال آن قرار دارد که البته در صورت مواجه شدن با کمبود در ساختار صحیح و مدیریت بالغ منابع آب و به منظور توسعه کشور منابع جدیدي محسوب می شود ولی در ساختار و مدیریت فعلی حاکم بر کشور، تفکر استفاده از منابع آب جدید تفکري ناصحیح و مغایر با مصالح کشور است و منافع بلندمدت ملی حکم می کند که به جاي صرف هزینه هاي سنگین براي تأمین منابع آب جدید، هزینه ها صرف اصلاح ساختار و روش هاي مدیریت و افزایش بهره وري از منابع آب موجود شود.