پایان نامه یا تز یا رساله نوشتاری است که دانشجویان در موضوعی خاص مربوط به رشتهٔ تحصیلی خود، برای دریافت مدرک تحصیلی می‌نویسند. در پایان نامه دانشجویان موضوع یا سؤالی را بررسی کرده و از راه تجزیه و تحلیل یا تجارب عملی یا آزمایشی به آن پاسخ می‌دهند. به بیان دیگر پایان نامه شامل استدلال موضوعی، ارائهٔ پژوهشی تجربی، حاصل کارآموزی یا عصاره‌ای از درس‌های آموخته‌شده در دوران تحصیلی دانشجوست که با راهنمایی اساتید نگارش و تدوین میشود.
در ابتدای نوشته ام این نکته را یادآور می شوم که روی صحبتم با برخی از اساتید می باشد که عده شان شکر خدا کم هم نیست. همچنین مطالبی که در نوشته زیر خواهید خواند، مشکل بیشتر دانشگاه های کشور می باشد.
تمام مطالب زیر، حاصل تجربیات شخصی بنده از طریق مراوده با اساتید مختلف دانشگاه …. بوده است.
برگی از یادداشت های خودم
مقدمه
دبستان و دبیرستان جایی است که دانش آموزان خواندن و نوشتن و کلیاتی در باره ی علوم مختلف را می آموزند اما دانشگاه به محلی گفته می شود که برای تربیت متخصصان بنیان نهاده شده و دانشجویانی که در آن تحصیل می کنند باید در نهایت در رشته ی خاصی تبحر پیدا کنند و کشور را در آن زمینه به پیش ببرند.
به منظور داشتن دانشگاه ها و مراکز آموزش عالیِ کارآمد چند عامل باید دست به دست هم دهند. از یک سو دانشجویان باید به معنای واقعی کلمه دانشجو، یعنی جوینده ی دانش، باشند و با انگیزه ی علم آموزی وارد دانشگاه شوند. از سوی دیگر اساتید نیز جدا از داشتن تخصص لازم باید به معنای واقعی کلمه معلم، یعنی علم آموز، باشند.
دانشگاه های ما فارغ التحصیل تحویل جامعه می دهند نه متخصص و به همین دلیل گرچه هر سال انبوهی از فارغ التحصیلان وارد جامعه می شوند اما شاهد رشد علمی چندانی نیستیم. البته محصولات پیشرفته که زندگی را راحت تر می کنند هر روز بیش از پیش در اختیار مردم قرار می گیرند ولی این محصولات حاصل رشد علمی در بیرون مرزها هستند و در واقع ما فقط واردکننده ی آنها هستیم.
رکود علمی ریشه در ناتوانی آموزش عالی دارد و این ناتوانی نیز به یکی از چهار عاملی که ذکر شد بازمی گردد. از این رو، رشد کند علم در کشور ما از چهار جنبه قابل بررسی است:
1) آسیب های مربوط به دانشجو
2) آسیب های مربوط به استاد
3) آسیب های مربوط به نظام آموزشی
4) آسیب های مربوط به وضعیت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور.
در این مقاله سعی شده است که به بررسی آسیب های عملکرد اساتید را در زمینه های گوناگون، مانند میزان سواد و تخصص، نحوه ی تدریس، کیفیت کار پژوهشی و غیره، پرداخته شود. از میان این زمینه ها آسیب های مربوط به عملکرد اساتید در زمینه ی پایان نامه به عنوان موضوع این مقاله انتخاب شده است.
بعد از مقدمه
پیش از ورود به اصل مطلب باید عرض کنم که آنچه را که در ادامه خواهید خواند، حاصل تجربیات نگارنده و حضور نویسنده در دانشگاه تهران می باشد و تمام مواردی که بنده ذکر می کنم خود مستقیماً دیده یا شنیده ام یا افراد مورد اعتماد نقل کرده اند. بنابراین، در بخش های مختلف مقاله نمونه هایی را بیان خواهم کرد که به جنبه ی مستند و روایی آن خواهد افزود. همچنین، آسیب هایی که در این مقاله به آنها پرداخته شده است در مورد همه ی اساتید صادق نیست. در کنار اساتیدی که دچار آسیب هستند اساتیدی وجود دارند که وظیفه ی خود را به خوبی انجام می دهند.
حرف اصلی
یکی از شرط های فارغ التحصیل شدن دانشجو نوشتن پایان نامه یا رساله است. پایان نامه ی کارشناسی ارشد، یک استاد راهنما و یک استاد مشاور و پایان نامه ی دکتری یک استاد راهنما و دو استاد مشاور دارد. وظیفه ی این اساتید کمک به دانشجو برای نوشتن هر چه بهتر پایان نامه است. اما به علل گوناگون، که در ادامه به آنها خواهم پرداخت، برخی از اساتید این وظیفه را به خوبی به انجام نمی-رسانند.
آنگونه که اساتید قدیمی نقل می کردند در سال های دور اعضای هیئت علمی دانشگاه جزء قشر مرفه جامعه محسوب می شدند و حقوق آنان برای گذراندن زندگی ای در شأن استاد دانشگاه کافی بود، اما سال ها است که این حقوق ارزش گذشته را ندارد و به همین دلیل برخی از اساتید کسری آن را به شیوه های گوناگون جبران می کنند که یکی از آنها پذیرفتن پایان نامه به تعداد زیاد است.
این پایان نامه ها منحصر به گروه آموزشی که استاد در آن تدریس می کند نیست بلکه مراکز آموزشی دیگر را که وی به آنها رفت و آمد دارد دربرمی گیرد و گاهی تعداد پایان نامه ها به رقمی عجیب و غریب می رسد. از آنجا که تعداد دانشجویان، به ویژه در مقطع دکتری، محدود است ناگزیر رقابتی میان اساتید مذکور روی می دهد. برخی از این درگیری های لفظی را خود شاهد بوده ام و شنیده ام که در برخی گروه ها کار به فحاشی نیز کشیده شده است.
در فیلم «جویندگان طلا»، ساخته ی چارلی چاپلین، یکی از شخصیت های فیلم که گرسنه است شخصیت دیگر را به شکل مرغ می بیند و می خواهد آن را به چنگ آورد. بر همین قیاس می توان گفت که برخی از اساتید، دانشجو را به شکل کیسه ی پول می بینند که باید به نحوی آن را به دست آورند. این اساتید دانشجو را شکاری در نظر می گیرند که باید به دامش اندازند.
شگردهای اساتید برای به بدست آوردن دانشجویان نخبه
دام ها یا شگردهایی که به این منظور به کار گرفته می شوند از استادی به استاد دیگر متفاوت هستند. که در زیر به برخی از آن ها می پردازیم:
1- روش رودربایستی قرار دادن دانشجو
برای مثال استاد می کوشد تا به نحوی کاری برای دانشجو انجام دهد. برای مثال مقاله ی او را چاپ می کند یا به او کار دانشجویی می دهد یا در طرح پژوهشیِ خود او را سهیم می کند یا داوری مقاله ای را به او می سپارد یا او را به عنوان ویراستار یا مانند آن به جایی معرفی می کند، حتی به او پول قرض می دهد. سپس هنگامی که دانشجو را از این طریق مدیون خود کرد بحث پایان نامه را مطرح می کند. مشخص است که در وضعیت های مذکور دانشجو راه بازگشت ندارد و ناگزیر تسلیم خواسته ی استاد می شود.
2- روش وعده دادن به دانشجو
برخی از اساتید که می دانند دانشجوی با مدرک کارشناسی ارشد نمی توانند عضو هیئت علمی شوند و در جامعه امروز که فارغ التحصیلان، نمی توانند به سادگی شغلی پیدا کنند حمایت استادی که مسئولیت اجرایی دارد می تواند کمک بزرگی برای به دست آوردن شغلی اداری باشد. دانشجو نیز به امید حمایت استاد با او پایان نامه می گیرد تا از یک سو از حمایت او مطمئن باشد و از سوی دیگر پیشاپیش لطفش را جبران کرده باشد.
3- دادن نمره ی بالا به دانشجویان
مانند آسان گیری در درس هایی که تدریس آن را بر عهده دارند و دادن نمره ی بالا، به دانشجویان اطمینان می دهند که در مورد پایان نامه نیز سخت گیری نخواهند کرد و اگر راهنما باشند پایان نامه با هر کیفیتی با نمره ی بالا دفاع خواهد شد. به همین دلیل است که در جلسه ی دفاع، برخی از اساتید راهنما و گاهی مشاور به آب و آتش می زنند تا نمره را تا آنجا که امکان دارد بالاتر ببرند، گویی از این طریق می خواهند پیامی را به سایر دانشجویان برسانند.
البته بسیاری از دانشجویان که هدفشان صرفاً فارغ التحصیل شدن است و کیفیت پایان نامه برایشان مهم نیست این قبیل اساتید را ترجیح می دهند. این گروه از دانشجویان و اساتید به سادگی همدیگر را پیدا می کنند و با هم هماهنگ می-شوند. یک گروه پول می خواهد، گروه دیگر مدرک. هر یک به آنچه می خواهد می رسد و هر دو از این معامله راضی هستند.
اساتیدی که به پایان نامه صرفاً به عنوان منبع درآمد نگاه می کنند
از آنجا که هر استادی در چند زمینه ی خاص تدریس و تحقیق می کند اگر بخواهد فقط در آن زمینه ها پایان نامه بپذیرد تعداد زیادی نصیبش نخواهد شد. در اینجا اساتید مذکور یکی از دو راه را انتخاب می کنند:
1- یا دانشجو را مجبور می کنند که علایق خود را کنار بگذارد و در زمینه ی علایق استاد پایان نامه بگیرد.
2- یا دامنه ی فعالیت خود را افزایش می دهند و در موضوع های گوناگون، که تبحری در آن ندارند، پایان نامه می پذیرند.
برای مثال، زمانی یکی از اساتید (که نامش را نمی برم)، راهنمایی پایان نامه ای را در باره ی مدل سازی و شبیه سازی یک پدیده بر عهده گرفت در حالی که بدون تردید حتی نمی توانست نام روش مدل سازی به کار گرفته شده را با حروف لاتینی بنویسد. جالب اینجا است که در اینگونه موارد سایر اساتید معمولاً اعتراض نمی کنند زیرا نمی خواهند استاد مذکور در آینده همین اعتراض را در مورد پایان نامه ی آنان مطرح کند.
متأسفانه در گروه های آموزشی میان برخی از اعضا قانون نانوشته ای وجود دارد: «من به پایان نامه ی تو اعتراض نمی کنم تو هم به پایان نامه ی من اعتراض نکن.» البته اگر عضوی قانون «سکوت متقابل» را نقض کند عضو دیگر تلافی خواهد کرد. بارها پیش آمده است که استادی در خصوص پایان نامه یا موضوعی دیگر به همکار خود اعتراض کرده اما همین اعتراض را در مورد مشابه به همکار دیگر نکرده است.
برخی از اساتید برای اینکه پایان نامه دچار مشکل نشود و به سادگی به جلسه ی دفاع برسد مشاوری را پیشنهاد می دهند که آسان گیر باشد و به اصطلاح مته به خشخاش نگذارد. اینگونه اساتید که حرف همدیگر را می فهمند به تدریج یکدیگر را پیدا می کنند و حلقه ای تشکیل می دهند و در آن به بده بستان مشغول می شوند، به طوری که وقتی یکی راهنما است دیگری مشاور است و برعکس. یکی از اساتید به بنده می گفت در طول سال هایی که در گروه آموزشی خود عضو بوده حتی یک بار هم مشاور پایان نامه نبوده است زیرا قواعد بازی را بلد نبوده و به همین دلیل سایر اعضای گروه او را در حلقه ی خود راه نداده اند. این مطلب در خصوص داور پایان نامه نیز صادق است. بسیاری از اساتید راهنما و مشاور مایل نیستند داور، استاد سخت گیری باشد زیرا در این صورت اشکال های پایان نامه و در نتیجه کم کاری آنان برملا می شود و حتی ممکن است اجازه ی دفاع نیز داده نشود.
اساتیدی که پایان نامه های متعدد می گیرند
اساتیدی که پایان نامه های متعدد می گیرند معمولاً ساعت های زیادی نیز تدریس می کنند و این دو کار را گاهی نه تنها در دانشگاه محل استخدام خود بلکه در دانشگاه های گوناگون انجام می دهند. علاوه بر این، برخی از آنان مسئولیت اجرایی هم دارند. این اساتید وقت کافی برای راهنمایی، مشاوره و داوری پایان نامه ندارند و به همین دلیل وقت چندانی را به آن اختصاص نمی دهند و گاهی اصلاً پایان نامه را نمی خوانند.
آنان به علت کمبود وقت می کوشند تا در هر کلاسی دانشجویان نخبه را، با روش هایی که پیش تر گفته شد، به سوی خود جذب کنند. این کار از دو جهت سودمند است: یکی اینکه اینگونه دانشجویان معمولاً زیاد وقت استاد را نمی گیرند و دیگر اینکه استاد اطمینان دارد که دانشجو کارش را به درستی انجام می دهد و پایان نامه مشکلی برای دفاع نخواهد داشت.
بارها در جلسات دفاع شاهد بوده ام که راهنما بخش های زیادی از پایان-نامه را نخوانده است. برای مثال در یکی از جلسات دفاع استاد به دانشجو گفت خوب بود این موضوع را با فلان موضوع مقایسه می کردی. دانشجو پاسخ داد که فصل هفتم پایان نامه به طور کامل مقایسه ی این دو موضوع است! برخی از اساتید راهنما نیز حاضر نیستند پایان نامه را فصل به فصل ببینند و از دانشجو می-خواهند که کل پایان نامه را یکجا بیاورد، در حالی که وظیفه ی راهنما این است که پایان نامه را به تدریج بخواند و اشکالات را به دانشجو بگوید. این اساتید گاهی در جلسه ی دفاع با خلط مباحث علمی و غیرعلمی به جای آنکه محاسن علمی پایان نامه را برشمارند و از آن دفاع کنند به شخصیت دانشجو می پردازند و از محاسن اخلاقی او ستایش می کنند. البته از نظر اینگونه اساتید مهم ترین حسن اخلاقی دانشجو این بوده که آنان را به عنوان راهنما انتخاب کرده است و شاید تعریفی که از او می کنند جبران این انتخاب باشد.
دانشجویی که از بیم غصب استاد در ابتدای پایان نامه از آنان تشکر می کنند
برخی از دانشجویان حتی زمانی که راهنما یا مشاور یا هر دو کمکی به پایان نامه ی آنان نکرده اند، از بیم غضب اساتید یا به امید گرفتن نمره ی خوب، در ابتدای پایان نامه از آنان تشکر می کنند! در حالی که تشکر زمانی معنا دارد که استاد وظیفه ی خود را انجام داده باشد. دانشجویان معمولاً جرأت ندارند به اساتیدی که کارشان را به درستی انجام نداده اند اعتراض کنند. یکی از دانشجویان کارشناسی ارشد می گفت اگر پیش از جلسه ی دفاع به استاد اعتراض کنیم ممکن است او لج کند و نمره ی پایین دهد، اگر پس از جلسه اعتراض کنیم امکان دارد او در مصاحبه ی دکتری تلافی کند، اگر پس از گرفتن دکتری اعتراض کنیم ممکن است نگذارد عضو هیئت علمی شویم. بنابراین دانشجو ترجیح می دهد در ظاهر تشکر کند تا در آینده دچار مشکل نشود. البته این در مورد دانشجویانی صادق است که کارشان را درست انجام داده باشند. برخی از دانشجویان که وقت یا سواد نوشتن پایان نامه ی خوب را ندارند آرزو می کنند که اساتید نیز کارشان را درست انجام ندهند و پایان نامه را یا اصلاً نخوانند و یا دست کم دقیق نخوانند.
وضعیت داوران
وضعیت داوران معمولاً بهتر از مشاوران است زیرا جلسه ی دفاع بیش تر به آنان اختصاص دارد. آنان هستند که باید اشکال های پایان نامه را بیابند و بیان کنند. بنابراین لازم است دست کم نگاهی به بخشی از آن انداخته باشند. اما در اینجا نیز گاهی موارد مضحکی دیده شده است. یکی از دانشجویان می گفت: «به استادی که به عنوان داور تعیین شده بود تلفن کردم و گفتم هفته ی آینده جلسه ی دفاع است. استاد گفت دو ساعت پیش از جلسه، پایان نامه را به اتاقش ببرم!»
در موردی دیگر، به عنوان مشاور در جلسه ی دفاع بودم اما پس از گذشت نیم ساعت از شروع جلسه از داور خبری نشد. وقتی به او زنگ زده شد گفت فکر می کرده جلسه روز دیگری است و پایان نامه را نیز نخوانده است. با این حال گفت خودش را می رساند. سر جلسه فقط چند سؤال از دانشجو پرسید و نمره ی راهنما و مرا تأیید کرد! خواندن پایان نامه در جلسه ی دفاع که در مورد مشاور گفته شد گاهی در مورد داور نیز روی می دهد.
به نقل از یکی از اساتید، در برخی از جلسات دفاع شاهد بوده ام که داور فقط دو یا سه دقیقه صحبت کرده است، در حالی که حجم پایان نامه بیش از دویست صفحه بوده است. واقعاً از کجا می توان فهمید که این داور پایان نامه را خوانده است؟ گاهی نیز دیده ام که داور فرم تأیید پایان نامه را به محض دریافت پایان نامه و حتی پیش از آن، یعنی بدون آنکه کلمه ای از آن را خوانده باشد، امضا کرده است. در برخی موارد هم داور فرم داوری پایان نامه را امضا کرده و در جلسه ی دفاع نیز با نمره ی بالایی که راهنما و مشاور به آن داده اند مخالفت نکرده است اما پس از جلسه هر جا نشسته پایان نامه را به باد انتقاد گرفته و آن را حتی قابل دفاع ندانسته است!
چند سالی است که در جلسات دفاع از پایان نامه ی دکتری استادی به عنوان «ناظر» از طرف معاونت پژوهشی دانشگاه شرکت می کند اما از یک سو معلوم نیست شرح وظایف این ناظر چیست و تا چه اندازه می تواند در روند جلسات دخالت کند و از سوی دیگر به علت اینکه ظاهراً هزینه ای به وی پرداخت نمی شود در عمل دیده شده که یا اواخر جلسه وارد می شود یا اول جلسه می آید سپس می رود و اواخر جلسه بازمی-گردد. من تاکنون ندیده و نشنیده ام که ناظر در جلسه ی دفاع نقشی ایفا کرده باشد و یا پس از جلسه در گزارشی که می فرستد ایرادی گرفته باشد. به نظر می رسد که حضور او صرفاً تشریفاتی است.
