حوضه های آبریز به قسمتی از خشکی‌ها گفته می‌شود که با توجه به شیب و شکل زمین آب‌ها در آنجا به پست‌ترین مکان موجود در پهنه آن جریان یابد. به بیان دیگر وقتی باران بر پستی‌ها و بلندیهای زمین می‌بارد، آب در جهت شیب زمین حرکت کرده و پس از پیوستن به هم به صورت یک رود به سمت دریا، دریاچه و … روان می‌شود. منطقه‌ای که رواناب‌های سطحی آن در یک مسیر مشخص حرکت کرده و در یک نقطه متمرکز شوند حوضه آبریز نام دارد. پست‌ترین مکان یک حوضه ممکن است دریا، دریاچه، باتلاق، رود و … باشد که معمولاً نام آن را بر روی حوضه آبریز مورد نظر می‌گذارند. مرز جدایی حوضه‌های آبریز از یکدیگر معمولاً منطبق بر خط الرأس کوهستان است.
حوضه آبریز عرصه‌ای است که روان آب ناشی از بارش بر روی آن توسط آبراهه‌ها جمع‌آوری و به یک خروجی نظیر رودخانه، آب انباشت، تالاب، دریاچه و دریا هدایت می‌شود. به عبارتی دیگر حوضه آبخیز تمامی سطحی را در بر می‌گیرد که آب‌های سطحی در آن منطقه به سمت نقطه یا محل مشخصی جریان می‌یابد.
حوضه آبریز، محدوده یا منطقه‌ای از زمین است که آب سطحی ناشی از باران و ذوب برف یا یخ به سمت یک نقطه واحد جمع می‌شود، که معمولاً آن نقطه خروجی حوضه است، که درآنجا آب‌ها به یک توده آب مثل یک رودخانه، دریاچه، مخزن سد، پای‌رود، تالاب، دریا یا اقیانوس می‌پیوندند.
حوضه‌های آبریز به دیگر حوضه‌های آبریز با یک الگوی سلسله مراتبی زهکش می‌شوند، به این ترتیب که زیرحوضه‌های کوچکتر، ترکیب حوضه‌های بزرگتر را می‌دهند. در حوضه‌های آبریز بسته، آب به یک نقطه در داخل حوضه جمع می‌شود، که به اسم Sink شناخته می‌شوند، که ممکن است یک دریاچه دائمی باشد، یا کویر (dry lake)، یا یک نقطه که درآن آب سطحی به زیر زمین فرورفته و از دست می‌رود، باشد.
عرصه حوضه‌های آبریز کشور شامل ۶ ابرحوضه (بر اساس تقسیمات تمآب، وزارت نیرو) برابر با مساحت کل کشور می‌باشد، که هر یک از این حوضه‌ها خود به حوضه‌های کوچک و تا چندین رده نیز کوچکتر تقسیم می‌شوند. این شش ابر حوضه عبارتند از: ۱- حوضه آبریز دریای خزر با ۷ حوضه کوچکتر، ۲- حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان با ۹ حوضه کوچکتر، ۳- حوضه آبریز دریاچه ارومیه، ۴- حوضه آبریز فلات مرکزی با ۹ حوضه کوچکتر، ۵- حوضه آبریز مرزی شرق با ۳ حوضه کوچکتر، ۶- حوضه آبریز قره‌قوم. بر اساس تقسیمات آبخیزداری، عرصه حوضه‌های آبخیزداری حدود ۱۲۵ میلیون هکتار از مساحت کشور را در بر می‌گیرد. حدود ۳۹ میلیون هکتار باقی‌مانده از سطح کشور را مناطق بیابانی، کویری، باتلاق‌ها، دریاچه‌ها، شهرها و . . . تشکیل داده است.
در بسیاری از مطالعات آبی پژوهشگران تحقیقات خود را در محدوده های مطالعاتی انجام می دهند، در واقع حوضه های آبریز و محدوده های مطالعاتی به عنوان بستر فیزیکی مطالعات و اجرای طرح ها، پروژه های عمرانی و تامین آب، محسوب می شوند؛ لذا آشنایی با محدوده مطالعاتی و جغرافیای آن از ابتدایی ترین پیش نیازها برای انجام پروژه های آبی است. در نشریه 310 دفتر مهندسی و معیارهای آب و آبفا با عنوان دستورالعمل تقسیم بندی و کدگذاری حوضه های آبریز و محدوده های مطالعاتی در سطح کشور، به صورت کامل با حوضه های آبریز ایران آشنا خواهید شد.
گاهاَ در مقطع تحصیلات تکمیلی دانشجویان با نحوه کد گذاری و یا کدهای حوضه های آبریز اصلی کشور به خوبی آشنا نیستند و در طی دوران تحصیل نیز به همین علت با مشکلاتی مواجه می شوند، همچنین ممکن است افراد فعال در زمینه مهندسی آب به دلیل آشنا نبودن به کدهای محدوده مطالعاتی خود، در هنگام دریافت اطلاعات از شرکت ها و سازمان های مرتبط با مشکل مواجه شوند. این مشکلات ممکن است به دلیل دریافت داده های ناقص و یا اشتباه به دلیل دادن اطلاعات اشتباه به اپراتور باشد. ضمنا کدگذاری محدوده های مطالعاتی برای جمع آوری داده ها به صورت طبقه بندی شده نیز بسیار مفید است.
شما در این نشریه با نحوه جداسازی محدوده ها از یکدیگر، مساحت هر منطقه مطالعاتی و با محل قرار گیری هر محدوده در گستره جغرافیایی کشور پهناور ایران آشنا خواهید شد.
